काठमाडौं। ‘एकजना व्यापारीले सेयर किन्न दुई करोड रुपैयाँ ल्याएर छाडिदिएको छ, अफिसमा पैसा राखेको छु,’ केही दिनअघि सेयर ब्रोकरको अनौपचारिक जमघटमा एक ब्रोकरले भने, ‘पछि केही असजिलो पर्ने पो हो कि ? त्यसकै तनावमा छु ।’ त्यस्तो कारोबार गर्दा आफू बचेर गर्नु भन्ने सुझाब आफूले दिएको अर्का ब्रोकरले बताएको समाचार आजको नयाँ पत्रिकामा विनय बञ्जाराले लेखेकाछन्।
लगानीकर्ताले ठूलो परिमाणमा नगद ल्याएर ब्रोकरलाई जिम्मा दिने गरेको यो पहिलो घटना भने होइन । ठूला व्यापारिक घराना, विदेशमा लगानी गर्दै आएका नेपाली, सेयर बजारका स्थापित खेलाडी र सरकारी कर्मचारीले यसरी ठूलो परिमाणमा सेयर खरिदमा रकम परिचालन गर्ने गरेका छन् । उनीहरूले आफ्ना विश्वासका ब्रोकरलाई नगद भुक्तानी गर्ने गरेको सरोकारवाला बताउँछन् ।
ब्रोकरहरूका अनुसार त्यसरी आउने अधिकांश रकमको स्रोत खुल्दैन । नगदमा हुने भुक्तानीको ठूलो हिस्सा करछली वा भ्रष्टाचारबाट आर्जित रकम हुन सक्छ । ‘यही बाटोबाट सम्पत्ति शुद्धीकरण गर्न सेयर बजारको प्रयोग गर्ने प्रवृत्ति अहिले बढेको छ,’ अर्का एक ब्रोकर भन्छन्, ‘पछिल्ला महिना सेयर बजार बढाउन यस्तो पैसाले पनि भूमिका खेलेको छ ।’ यसरी हुन्छ शुद्धीकरण अवैध व्यापार, करछली, भ्रष्टाचार र बिचौलियाका कामदेखि अन्य गैरकानुनी कार्यबाट कमाएको अनधिकृत सम्पत्ति आर्जन गर्ने व्यक्तिले आफ्ना विश्वासका सेयर ब्रोकरलाई नगद ल्याएर दिन्छन् । ब्रोकरले त्यो रकमबाट १० लाख रुपैयाँको सीमा ननाघ्ने गरी सेयर किन्दै जान्छन् । किनभने, १० लाखभन्दा बढी रकमको कारोबार गर्दा स्रोत खुलाउनुपर्छ । त्यस्तो कारोबारको जानकारी राष्ट्र बैंकअन्तर्गतको वित्तीय सूचना इकाइलाई दिनुपर्छ । त्यसो हुँदा ब्रोकरले एक करोड रुपैयाँको सेयर किन्न हप्तौँ लगाउँछन् ।
ब्रोकरले प्राप्त नगद आफ्नो कम्पनीको खातामा जम्मा गर्छन् र अर्को ब्रोकरलाई चेकमै भुक्तानी दिन्छन् । जब त्यसरी किनिएको सेयर बेचिन्छ, नगद ब्रोकरलाई दिने लगानीकर्ताले एसी पेई (खातामा भुक्तानी हुने) चेक पाउँछ । त्यो चेक लगानीकर्ताको बैंक खातामा जम्मा गर्दा सम्पत्तिको स्रोत देखिने मात्रै होइन, कर तिरेर ‘सेतो धन’ भइसक्छ । सुरुमा सेयर किन्दा पैसा कहाँबाट आयो भनेर राज्यले खोजी गर्न नसक्दा यसरी कालो धन सेतो भइरहेको विज्ञहरूले बताएका छन् । पहिल्यैदेखि हुन्थ्यो यसरी सेयर बजारमार्फत सम्पत्ति शुद्धीकरण गर्ने क्रम गणतन्त्र स्थापनापछि बढ्न थालेको थियो । ‘त्यतिवेला पनि घरजग्गा र सेयरमा ठूलो पैसा आएको थियो,’ ब्रोकरहरूले भने, ‘अहिले पनि त्यही प्रवृत्ति दोहोरिएको देखिन्छ ।’ उनीहरूका अनुसार यसरी बजारमा भित्रिने पैसाको आकार पहिलो ‘लाख’मा थियो, अहिले ‘करोड’मा पुगेको छ । भारतीय लगानी पनि केही ब्रोकरका अनुसार अहिले भारतीय व्यवसायीले पनि नेपाली सेयर बजारमा लगानी बढाएका छन् । भारतमा सम्पत्तिको स्रोतमा बढी कडाइ हुन थालेपछि उनीहरूले नेपाली बजारमा लगानी गर्न थालेको ब्रोकरहरूको भनाइ छ । ‘भारतीयले नेपालका खासगरी मारवाडी समुदायलाई विश्वासमा लिएर उनीहरूमार्फत नै सेयर बजारमा लगानी गरिरहेका छन्,’ एक ब्रोकरले भने । ट्याक्स हेभनबाट फर्कियो पैसा ? केही ब्रोकरका अनुसार ट्याक्स हेभन राष्ट्रमा राखिएका अनधिकृत सम्पत्ति पनि फिर्ता आउन थालेको छ । ‘पानामा पेपर्सजस्ता काण्डले ट्याक्स हेभन राष्ट्रमा पनि आफ्नो सम्पत्ति सुरक्षित नभएको देखाएपछि कतिपय नेपालीले त्यहाँबाट पैसा फिर्ता ल्याउन थालेको पाइएको छ,’ ती ब्रोकरले भने । पानामा पेपर्सले नाम सार्वजनिक गरेकामध्ये बिनु श्रेष्ठ, शशीकान्त अग्रवाललगायत केही व्यक्ति नेपाली सेयर बजारका ठूला लगानीकर्ता मानिन्छन् । ब्रोकरलाई फाइदैफाइदा यसरी गैरकानुनी सम्पत्ति शुद्धीकरण सहयोग गरेबापत सेयर ब्रोकरले पनि मोटो रकम पाउँछन्।
‘५० प्रतिशतसम्म ब्रोकरलाई कमिसन दिन्छन्,’ ती ब्रोकरले भने, ‘२ करोड अवैध पैसामा १ करोड वैध हुनु लगानीकर्ताका लागि खुसीको कुरो हुन्छ ।’ तर, यस्तो कारोबार केही सीमित ब्रोकरले मात्रै बढी मात्रामा गरिरहेको उनीहरूको दाबी छ । ‘चार–पाँचजना ब्रोकरले बढी मात्रामा यस्तो कारोबार गर्छन्,’ एक ब्रोकरले भने । जानकार छ नियामक नेपाल धितोपत्र बोर्डले केही महिनाअघि आयोजना गरेको एक अन्तक्र्रियामा अर्थ मन्त्रालयका अधिकारीले भनेका थिए, ‘सेयर बजारमा सम्पत्ति शुद्धीकरणको विषय निकै चर्को रूपमा आउन थालेको छ ।’ उनले सबै सरोकारवालालाई त्यसबारे ‘हेक्का’ राख्न सुझाए ।
अर्थसचिव संयोजक रहने सम्पत्ति शुद्धीकरण समन्वय समितिको हालै सम्पन्न रणनीतिक तयारीबारेको गोष्ठीमा पनि सेयर बजारमार्फत सम्पत्ति शुद्धीकरण भएको विषय चर्को रूपमा उठेको सहभागीले बताएका छन् । ‘यसबारे चर्चा भएको थियो,’ गोष्ठीमा सहभागी नेपाल धितोपत्र बोर्डका प्रवक्ता नीरज गिरीले भने, ‘यसलाई नियन्त्रण गर्न नेप्से, धितोपत्र बोर्डले पनि भूमिका निर्वाह गर्नुपर्ने छलफल भएको छ ।’ सम्पत्ति शुद्धीकरण अनुसन्धान विभागले भने सेयर बजारलाई सम्पत्ति शुद्धीकरणको सम्भाव्य क्षेत्र मानेर अध्ययन गर्ने तयारी भएको बताए । उजुरी नपर्दा अनुसन्धानमा ढिलाइ ज्ञानेन्द्र पौडेल प्रवक्ता एवं उपमहानिर्देशक, सम्पत्ति शुद्धीकरण अनुसन्धान विभाग सेयर बजार सम्पत्ति शुद्धीकरणको सम्भाव्य क्षेत्र हो । त्यसबारे कुरा उठेको छ । तर, अहिलेसम्म कुनै उजुरी परेको छैन । मिडियामा पनि यो कुरा आएको छैन । त्यस्तो अवस्थामा अति सक्रिय (प्रोएक्टिभ) भएर अघि बढ्न हामीलाई कानुनले पनि दिँदैन । त्यसले गर्दा बढी सक्रिय हुन सकिएको छैन । तथापि, हामीले सेयर बजारलाई अध्ययन क्षेत्रभित्र राख्ने तयारी थालेका छौँ।
