गण्डकी । अमेरिकी समाचार संस्था ‘सीएनएन’ले हालै सार्वजनिक गरेको सन् २०२३ मा विश्वका घुम्नै पर्ने २३ गन्तव्यको सूचीमा गण्डकी प्रदेशको मुस्ताङ उपत्यका पनि परेको छ । 

तीन वर्षअघि चर्चित अन्तर्राष्ट्रिय ट्राभल साइट लोन्ली प्लानेटले पनि यहाँको अन्नपूर्ण चक्रीय पदमार्गलाई घुम्नै पर्ने दश गन्तव्य सूचीमा राखेको थियो । गण्डकीमा यी लगायत कैयन यस्ता गन्तव्यस्थल छन् जसले नेपालको पर्यटकीय छविलाई विश्व पर्यटन बजारमा स्थापित गर्ने सामर्थ्य राख्छन् । मुस्ताङको मुक्तिनाथ क्षेत्र, लोमान्थाङ दरबार र गोरखास्थित गोरखा दरबारलाई विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत गर्न भइरहेको पहल पनि त्यसकै सिलसिला हो ।

राजधानी सहर पोखरालाई पर्यटकीय राजधानीको समेत उपमा दिइनुले पनि गण्डकी प्रदेश पर्यटनमा देशकै अग्रणी रहेको पुष्टि हुन्छ । फ्रान्सेली नागरिक मौरिस हर्जोगले सन् १९५० मा पहिलोपटक अन्नपूर्ण हिमाल आरोहण गरेसँगै पर्यटनमा बामे सरेको गण्डकी अहिले पर्यटनलाई नै समृद्धिको पहिलो आधार मान्ने ठाउँमा आइपुगेको छ । 

समुद्री सतहदेखि एक सय तीन मिटर उचाइमा रहेको नवलपुरको त्रिवेणीदेखि आठ हजार एक सय ६७ मिटर अग्लो धौलागिरि हिमालसम्म फैलिएको यो प्रदेश प्राकृतिक, भौगोलिक र सांस्कृतिक विविधतायुक्त सौन्दर्यले भरिएको छ । प्राचीन धर्म, कला र सभ्यताको पनि जननी मानिन्छ, गण्डकी प्रदेश ।  

मिश्रित जातजाति र धर्मावलम्बीको बसोबास रहेको यो प्रदेश सांस्कृतिक पर्यटनका दृष्टिबाट पनि उत्तिकै वैभवशाली छ । यहाँका जातीय पर्व, परम्परा र रीतिरिवाजले पनि पर्यटकलाई लोभ्याउने गर्छ । परम्परा झल्काउने गीत, नाच र झाँकी गण्डकीका सांस्कृतिक धरोहर हुन् । 

विश्व चर्चित अन्नपूर्ण पदमार्ग, मुस्ताङ उपत्यका, ढोरपाटन सिकार आरक्षलगायत प्राकृतिक सम्पदा गण्डकी प्रदेशको मात्र नभई देशकै अमूल्य निधि हुन् । यहाँ रहेका माछापुच्छ्रे, अन्नपूर्ण, धौलागिरि, मनास्लुजस्ता हिमशृङ्खला, नदी, तालतलैया, झरना आदि पर्यटकीय आकर्षणका केन्द्र हुन् ।

संसारकै अग्लो स्थानमा रहेको मनाङको तिलिचो ताल, तालतलैयाको सहर पोखरा, शालिग्राम पाइने एकमात्र नदी कालीगण्डकी आदिले गण्डकीको गौरव बढाएका छन् । मुक्तिनाथ, मनकामना, दामोदरकुण्ड, बागलुङ कालिका भगवती, गलेश्वरधाम, देवघाट, सेतीवेणीलगायतका पवित्रस्थलले धार्मिक गन्तव्यको चिनारी बोकेका छन् । साहसिक पर्यटन गतिविधिमा पनि पोखराको नाम अघि आउँछ । 

पर्यटनका यिनै प्रचुरतालाई दृष्टिगत गरेर गण्डकी प्रदेश सरकारले प्रदेशको समृद्धिको पहिलो आधारका रूपमा पर्यटनलाई लिएको छ । समुचित ढङ्गले यहाँको पर्यटन विकास र प्रवर्द्धन हुनसके गण्डकी प्रदेश मात्रै होइन देशले नै ठूलो आर्थिक लाभ उठाउन सक्ने पर्यटन व्यवसायी बताउँछन् ।

पोखरा पर्यटन परिषद्का अध्यक्ष पोमनारायण श्रेष्ठले पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट अन्तरदेशीय उडान र चीनसँगको कोरला नाका खोल्न सके पर्यटनबाटै गण्डकीको कायापलट हुने धारणा राखे ।

“कोरला नाका खोल्न सरकारले कूटनीतिक पहल थाल्नुपर्छ, कोरला नाका खुलेमा व्यापार र पर्यटनबाट नेपालले नसोचेको फाइदा लिन सक्छ, कैलाश मानसरोबर जाने पर्यटकलाई पनि मुस्ताङ हुँदै लैजान सकिन्छ, यो मार्ग छोटो पर्छ”, उनले भने । अहिले पनि बर्सेनि भारतीयसहित हजारौँ विदेशी पर्यटक मुस्ताङ पुग्छन् । मुक्तिनाथ विश्वभरका हिन्दू धर्मावलम्बीमाझ प्रसिद्ध छ । 

अध्यक्ष श्रेष्ठले पोखरा मात्र नभएर प्रदेशका अरु जिल्लाको पर्यटन प्रवर्द्धनमा हातेमालो गर्न पोखरेली पर्यटन व्यवसायी तयार रहेको बताए । उनका अनुसार पोखराको पर्यटनमा खर्बौंको लगानी छ । साधारणदेखि पाँचतारेसम्म गरी झण्डै एक हजार दुई सय होटल यहाँ सञ्चालित छन् । कोभिड-१९ महामारी, आर्थिकमन्दी जस्ता कारणले पछिल्लो समय पर्यटन व्यवसाय सुस्ताएको अध्यक्ष श्रेष्ठले बताए ।  

नेपाल पर्यटन बोर्डका पूर्वसदस्य वासु त्रिपाठीले गण्डकी प्रदेशको समृद्धिको पहिलो आधारका रूपमा पर्यटनलाई लिइए पनि सरकारी संयन्त्र अझै पर्यटनमैत्री बन्न नसकेको बताए । “पर्यटन भनेको अलग्गै विषय होइन, सरकारका हरेक मन्त्रालयले पर्यटनमुखी कार्यक्रम, बजेट ल्याउन सक्छन्”, उनले भने, “निजी र सामुदायिक क्षेत्रबाट पर्यटनमा जसरी लगानी भइरहेको छ र राज्य पनि त्यसरी नै उदार हुनुपर्छ ।”

उनले ऐन, कानूनमा रहेका पर्यटन विरोधी प्रावधान हटाउनुपर्ने उल्लेख गरे । “नीतिमा पनि सुधार आउनुपर्यो, प्राकृतिक सम्पदाको संरक्षणमा पनि ध्यान दिनुपर्यो, तालतलैया, खोलानाला सफा राख्नुपर्यो”, उनले भने, “पर्यटकलाई सुरक्षित वातावरण दिनुपर्छ, बाटोघाटो सहज हुनुपर्यो ।”

उनले पर्यटन व्यवसाय आतिथ्य सत्कारसँग जोडिएकाले दक्ष मानव संशाधनको विकास गर्नुपर्ने बताए । “हाम्रा गन्तव्यस्थल कति पर्यटनमैत्री छन् र सुरक्षित छन् भन्ने विषय महत्त्वपूर्ण हुन्छ, पर्यटनमा रूपान्तरणकारी योजना ल्याउनुपर्छ, सरकारले लगानी बढाउनुपर्यो, पर्यटनमैत्री नीति पनि चाहियो”, त्रिपाठीले भने, “समृद्धिको आधार भनेर घोषण मात्र गरेर हुँदैन, त्यहीअनुसारको कार्यक्रम ल्याउनुपर्छ ।”

पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट अन्तर्राष्ट्रिय उडान सुरु गर्न नसक्दा स्थानीय राजनीतिक नेतृत्व, नागरिक समाजका अगुवालगायतको क्षमतामाथि प्रश्न उठ्न थालेको उनको भनाइ थियो । गत अङ्ग्रेजी नयाँ वर्षका दिन उद्घाटन भएको उक्त विमानस्थलबाट अहिले आन्तरिक उडान मात्रै हुँदै आएको छ । अन्तर्राष्ट्रिय उडान अझै अनिश्चित छ ।

त्रिपाठीले संसारकै उत्कृष्ट पर्यटकीय गन्तव्य गण्डकी प्रदेशमा रहेको बताए । प्राकृतिक मात्र नभई मानवनिर्मित पर्यटकीय सम्पदाले पनि पर्यटकीय गतिविधि बढाउन ठूलो मद्दत पुर्याएको उनको भनाइ थियो । “पोखरा जसरी विश्व पर्यटन बजारमा चिनिँदै गएको छ, गण्डकीका अरु पर्यटकीय गन्तव्यलाई पनि ब्राण्डिङ गर्न जरुरी छ”, उनले भने, “राज्यका निकाय, निजी क्षेत्र र समुदायको यसमा पहल चाहिन्छ ।”

नेपाल एसोसिएसन अफ टूर एण्ड ट्राभल्स एजेन्ट्स (नाट्टा) गण्डकीका अध्यक्ष हरिराम अधिकारीले गण्डकीमा कैयौँ  पर्यटन गन्तव्य रहेको बताए । “पहिचान हुन नसकेर ओझेलमा परेका थुप्रै पर्यटकीय ठाउँ छन्, तिनको विकास र प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ”, उनले भने, “पर्यटकीय गन्तव्यलाई अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा पहिचान दिलाउन सरकारले नै अग्रसरता लिनुपर्छ ।”

उनले मध्यकालीन शाहवंशीय इतिहासको साक्षी गोरखा दरबार, उपल्लो मुस्ताङको प्राचीन लोमान्थाङ दरबार र मुक्तिनाथ क्षेत्रका गुफालाई विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत गर्नुपर्ने बताए । “गण्डकीका ऐतिहासिक सम्पदास्थललाई विश्व जगत्मा चिनाउन सकियो भने यहाँको पर्यटनले नयाँ गति लिन्छ”, उनले भने । 

उनले पर्यटनका लागि पूर्वाधार र प्रवर्द्धन नै महत्त्वपूर्ण हुने बताए । अध्यक्ष अधिकारीले गण्डकी प्रदेश पर्यटनको केन्द्रका रूपमा विकास भइरहेको बताए । “प्रकृति र संस्कृतिलाई पर्यटनमा जोड्नुपर्छ, नयाँ-नयाँ गन्तव्यको खोजी र प्रवर्द्धन गर्नुपर्छ”, उनले भने, “पोखरा आउने पर्यटकको बसाइँ लम्ब्याउन नजिकका जिल्लामा नयाँनयाँ गन्तव्यको विकास गर्नुपर्छ ।”

कोभिड-१९ महामारीअघि नेपाल भित्रने ४५ प्रतिशत विदेशी पर्यटकमध्ये करिब ४५ प्रतिशतले गण्डकी प्रदेशको भ्रमण गर्थे । महामारीयता पर्यटक आवागमनको औपचारिक तथ्याङ्क कुनै निकायसँग पनि छैन । 

प्रदेश सरकारले सन् २०१९ लाई आन्तरिक पर्यटन प्रवर्द्धन वर्ष, सन् २०२० लाई छिमेकी पर्यटन प्रवर्द्धन र सन् २०२२ लाई गण्डकी भ्रमण वर्ष मनाउने घोषणा पनि कोभिड-१९ कै कारण स्थगन हुन पुगेको थियो ।

गण्डकी प्रदेश सरकारको उद्योग, पर्यटन, वन तथा वातावरण मन्त्रालयको पर्यटन प्रवर्द्धन शाखाका प्रमुख दुर्गाबहादुर श्रीसले तनहुँको आँबुखैरेनी, स्याङ्जाको गल्याङ र पोखरा अन्तर्राष्ट्रिय विमानस्थलबाट भित्रने पर्यटकको विवरण राख्न थालिएको बताए । उनका अनुसार नेपाल भित्रने विदेशी पर्यटकमध्ये झण्डै आधा पर्यटक पोखरा आउने गर्छन् ।

आन्तरिक पर्यटनको पनि ठूलो हिस्सा पोखराले ओगट्छ । शाखा प्रमुख श्रीसले पदमार्ग, उद्यानलगायत पर्यटकीय पूर्वाधार निर्माणका काम मन्त्रलायबाट हुने गरेको बताए । अहिले जिल्लास्तरमा पनि पर्यटन कार्यालय खुलेका छन् । 

“पर्यटन सम्बद्ध सङ्घसंस्थासँगको साझेदारीमा पूर्वाधार विकास र प्रवर्द्धनात्मक काम गर्दै आएका छौँ, पर्यटनलाई प्रदेशको समृद्धिको पहिलो आधार मानिए पनि बजेट तथा कार्यक्रमको प्राथमिकतामा परेजस्तो देखिन्न”, उनले भने, “कूल बजेटको पुग नपुग एक प्रतिशत मात्र बजेट पर्यटनमा छुट्टिने गरेको छ ।”

ग्रामीण पर्यटनको प्रवर्द्धनका लागि तीन सय २४ वटा घरबासका लागि अनुदान सहयोग प्रदान गरिएको उहाँको भनाइ थियो । पछिल्लो समय घरबास पर्यटन फस्टाउँदो छ । देशकै पहिलो पर्यटन गाउँ सिरुबारी पनि यहीँ प्रदेशमा पर्छ । स्याङ्जाका रुद्रमान गुरुङले विसं २०५४ मा पहिलोपटक ग्रामीण पर्यटनको अवधारणा नेपाल भित्र्याएका थिए । 

त्यहीबेलादेखि सञ्चालित सिरुबारी घरबास अहिले पनि गण्डकी प्रदेशको आकर्षक पर्यटकीय गन्तव्यका रूपमा परिचित छ । सिरुबारीबाट सुरु भएको ग्रामीण पर्यटनको अभियान अहिले प्रदेशभरि विस्तार भएको छ । जनजाति बाहुल्य समुदायमा घरबास कार्यक्रम सञ्चालित छ । गाउँले जनजीवन, खानपान, घुमफिर र मौलिक संस्कृति घरबासका आकर्षण हुन् । 

यी हुन् गण्डकीका गन्तव्य

कास्कीमा फेवाताल, बेगनासताल, रुपाताललगायत गरी विश्व रामसार सूचीमा सूचीकृत नौ ताल छन् । पोखरा आउने पर्यटक तालतलैया, हरिया डाँडाकाँडा र हिमाल देखेर लोभिन्छन् । हिमशृङ्खला, अन्नपूर्ण आधार शिविर, पातले छाँगो, विश्व शान्ति स्तूप, महेन्द्र गुफा, बिन्ध्यवासिनी मन्दिर आदि कास्कीका प्रमुख पर्यटकीय गन्तव्य हुन् । 

बागलुङका पर्यटकीय गन्तव्यमा कालिका भगवती मन्दिर, ढोरपाटन सिकार आरक्ष, विश्वशान्ति सर्वसिद्धिधाम पञ्चकोट, शालिग्राम सङ्ग्रहालय, घुम्टेको लेक, गलकोट दरबार, गाईघाट झरना, भैरवस्थान मन्दिर, भकुण्डे, गाजाको दहलगायत पर्छन् । 

तिलिचो ताल, अन्नपूर्ण पदमार्गजस्ता प्राकृतिक सम्पदा, हिमाली जनजीवन र संस्कृतिका कारण मनाङ पर्यटकीय रोजाइमा पर्ने गर्छ । हिमालपारिको जिल्ला मुस्ताङमा प्रसिद्ध तीर्थस्थल मुक्तिनाथ, दामोदर कुण्ड, लोमान्थाङ दरबार, प्राचीन गुफा, कलाकृति, ढुम्बा ताल, कागबेनीलगायत चर्चित गन्तव्यस्थल छन् । 

म्याग्दी पनि प्राकृतिक पर्यटनका दृष्टिबाट अगाडि छ । धवलागिरि हिमाल, धौलागिरि आधार शिविर, पुनहिल, घोरेपानी, रुप्से छहरा, अन्धगल्छी, खोप्रा लेक, गलेश्वरधाम आदि त्यहाँका मुख्य पर्यटकीय गन्तव्य हुन् । 

पर्वतका पर्यटकीय गन्तव्यमा जलजला, हम्पाल, कालान्जर पर्वत, पञ्चासे, गुत्तेश्वर गुफा, सेतीवेणीलगायत पर्छन् । अग्ला र लामा झोलुङ्गे पुलले पनि पर्वतलाई चिनाउँछ । निजी क्षेत्रको लगानीमा सञ्चालित बञ्जी जम्पलगायत साहसिक पर्यटन गतिविधिले पनि पर्वतको आकर्षण बढेको छ । 

पर्यटकीय गाउँ सिरुबारी, कालभैरव मन्दिर, आलमदेवी, छायाँ क्षेत्र, शाल्मे-डाँडाजस्ता गन्तव्यस्थल स्याङ्जाको पर्यटनका आधार हुन् । राम्दीघाट, मिर्मीजस्ता पर्यटकीय आकर्षणका ठाउँ स्याङ्जामा छन् । 

लमजुङमा ऐतिहासिक लमजुङ दरबार, राइनासकोट, इलमपोखरी, घलेगाउँ, भुजुङ गाउँ, काउलेपानीलगायतका पर्यटकीय गन्तव्य छन् । ऐतिहासिक गोरखा दरबार, गोरखा सङ्ग्रहालय, मनकामना मन्दिर, मनास्लु हिमाल, मनास्लु संरक्षण क्षेत्रजस्ता ठाउँले गोरखाको पर्यटकीय आकर्षण बढाएका छन् । 

व्यास क्षेत्र, तनहुँसुर दरबार, देवघाटधाम, बन्दीपुर, ढोरबराहीलगायत धार्मिक तथा पर्यटकीयस्थल तनहुँमा छन् । मौलाकालिका मन्दिर, त्रिवेणी गजेन्द्र मोक्षधाम, देवचुलीजस्ता ठाउँ नवलपुरका आकर्षण हुन् । प्रदेश सरकारले चार वर्षअघि प्रदेशका ११ वटै जिल्लाका दश-दश गरी एक सय १० गन्तव्य पहिचान गरी सूचीकृत गरेको थियो । रासस