काठमाडौं । महात्मा विदुर एक महान् चिन्तक र दूरदर्शी हुनुका साथै तीक्ष्ण विचारधाराका व्यक्ति थिए। महात्मा विदुर दूरदर्शी थिए । उनी समय अगावै आगामी परिस्थितिहरूको पूर्वानुमान गर्न सक्षम थिए। महाभारतको युद्ध हुनुअघि पनि विदुरले धृतराष्ट्रलाई युद्धको नतिजाबारे जानकारी गराएका थिए।
विदुर र महाराज धृतराष्ट्र बीचको संवादलाई विदुर नीति भनिन्छ। विदुरले भनेका कुराहरू आजको समयमा पनि त्यति नै सान्दर्भिक छन्। जीवनमा विदुर जीको नीति अपनाएमा धेरै समस्याबाट बच्न सकिन्छ साथै जीवन सुखमय बनाउन सकिन्छ । केही श्लोकहरू मार्फत ज्ञानी व्यक्तिको विशेषताहरू विदुरले खुलाएका छन् ।
नाप्राप्यमभिवाञ्छन्ति नष्टं नेच्छन्ति शोचितुम् ।
आपत्सु च न मुह्यन्ति नराः पण्डितबुद्धयः ॥
ज्ञानीहरू दुर्लभ चीजहरू प्राप्त गर्न चाहँदैनन्। दुर्लभ वस्तु प्राप्त गर्ने इच्छा नगर्ने, नाश हुने वस्तुमा शोक नगर्ने र विपत्ति आएमा नडराउने व्यक्ति दृढतापूर्वक त्यसको सामना गर्छ, ऊ ज्ञानी हो ।
ज्ञानी पुरुषहरू क्रोध, अहङ्कार आदि खराब गुणहरूमा आकर्षित हुँदैनन्। जो मानिस क्रोध, अहङ्कार, कुकर्म, अति उत्साह, स्वार्थ, अहङ्कार आदि खराब गुणहरूमा आकर्षित हुँदैन, त्यही नै सच्चा ज्ञानी हो।
यस्य कृत्यं न विघ्नन्ति शीतमुष्णं भयं रतिः ।
समृद्धिरसमृद्धिर्वा स वै पण्डित उच्यते ॥
ज्ञानी पुरुषले आफ्नो राजधर्म तटस्थ मनोवृत्तिले गर्छ। जो मानिस चिसो-गर्मी, धनी-गरिबी, प्रेम-द्वेष आदि परिस्थितिमा पनि विचलित हुँदैन र तटस्थ भावले आफ्नो राजधर्म गर्दछ, त्यो नै सच्चा विद्वान हो।
बुद्धिजीवीले कुनै पनि कामलाई कर्तव्य सम्झेर गर्छन्। बुद्धिमान मानिसले कुनै पनि विषय चाँडै बुझ्दछ, तर लामो समयसम्म धैर्यपूर्वक सुनिरहन्छ। उसले कुनै पनि काम आफ्नो इच्छा नभई कर्तव्य सम्झेर गर्छ र कसैको बारेमा अनावश्यक कुरा पनि गर्दैन ।
आत्मज्ञानं समारम्भः तितिक्षा धर्मनित्यता।
यमर्थान्नापकर्षन्ति स वै पण्डित उच्यते ॥
प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि जो धर्मको मार्गबाट विचलित हुँदैन, त्यसैलाई सच्चा विद्वान भनिन्छ। जो आफ्नो योग्यतालाई राम्ररी जान्दछ र तदनुसार कल्याणकारी काम गर्छ, दुःख सहन सक्ने शक्ति हुन्छ, प्रतिकूल परिस्थितिमा पनि धर्मको मार्गबाट विचलित हुँदैन, त्यसैलाई सच्चा ज्ञानी भनिन्छ।
यस्य कृत्यं न जानन्ति मन्त्रं वा मन्त्रितं परे।
कृतमेवास्य जानन्ति स वै पण्डित उच्यते ॥
जसले आफ्नो काम पूरा गरेर मात्र सबैको अगाडि राख्छ, उसैलाई ज्ञानी भनिन्छ। जसको काम, व्यवहार, गोपनियता, सल्लाह र विचार काम सम्पन्न भएपछि मात्र अरूलाई थाहा हुन्छ, त्यो व्यक्तिलाई ज्ञानी भनिन्छ।
