काठमाडौँ। चिनियाँ हस्तक्षेपका कारण युनेस्को (संयुक्त राष्ट्र शैक्षिक, वैज्ञानिक र सांस्कृतिक सङ्गठन) अस्तव्यस्त हुँदै गएको पाइएको छ । चीनको बढ्दो हस्तक्षेपकै कारण विवाद, आरोप–प्रत्यारोप र देश फिर्तासमेत बढ्दै गएको एक रिपोर्ट सार्वजनिक भएको हो । 

आईजे-रिपोर्टिकाले तयार पारेको एक विशेष रिपोर्टमा हालैका दिनहरूमा चीनको बढ्दो हस्तक्षेपले उक्त सङ्गठनको पारदर्शिता, राजनीतिक उत्प्रेरणा र सङ्गठनभित्र थप विविध परिप्रेक्ष्यहरूको आवश्यकताको बारेमा  छानबिन गर्नु पर्नेमा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमै बहस शुरु भएको उल्लेख छ ।

युनेस्कोको आकर्षक इतिहासको खोजी  र अन्वेषणमा सङ्गठनको वर्तमान विवादका कारण  धेरै त्रुटिहरू भेटिएका हुन् । सन् १९४५ मा स्थापित संयुक्त राष्ट्रसङ्घको एक विशेष एजेन्सीको रूपमा युनेस्कोको मुख्य मिसन शिक्षा, विज्ञान, संस्कृति र सञ्चारमा अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगको बढावा दिनको लागि गठन भएको थियो ।  

युनेस्को-चीन गठबन्धन :
आईजे-रिपोर्टिकाका अनुसार युनेस्को र चीनबीचको विकसित सम्बन्धमा धेरै घटनाहरू उजागर गरेको छ। चीन सरकारले उल्लेखनीय रूपमा युनेस्को कोषमा वृद्धि गरेको छ। जसले निर्णय प्रक्रियाहरूमा सम्भावित प्रभावको बारेमा प्रश्न खडा गरेको छ । 

युनेस्कोभित्र शीर्ष व्यवस्थापन भूमिकामा रहेका चिनियाँ कर्मचारीहरूले पनि वस्तुनिष्ठताको बारेमा चिन्ता व्यक्त गरेका छन् । पछिल्लो समय चीनले युनेस्कोमा आफ्नो प्रभाव बढाउँदै आएको छ। चीन अहिले युनेस्कोको वार्षिक बजेटमा सबैभन्दा ठूलो योगदानकर्ता हो । लगभग ६५ मिलियन अमेरिकी डलर प्रदान गर्दछ। यसले चीनलाई युनेस्कोका स्रोतहरू कसरी बाँडफाँट गरिन्छ भन्ने कुरा झल्काउँछ।

ताइवानको नाकाबन्दी :
सबैभन्दा विवादास्पद पक्षहरूमध्ये एक युनेस्कोमा ताइवानको सदस्य बन्ने प्रयासलाई चीनले लगातार रोकेको छ। यसलाई धेरैले ताइवानको सार्वभौमसत्तालाई कमजोर बनाउने प्रयासको रूपमा हेरिरहेका छन् । ताइवानलाई आफ्नो क्षेत्रको हिस्सा मान्ने चीनको जिद्दीले ताइवानलाई सङ्गठनबाट बहिष्कार गरेको छ । 

यसबाहेक चीनले आफ्नो स्वार्थ पूरा गर्न ऐतिहासिक दस्ताबेजहरूलाई हेरफेर गर्ने प्रयास गरेको आरोपहरू बाहिर आएका छन् । जसले एक निष्पक्ष सांस्कृतिक संरक्षण निकायको रूपमा युनेस्कोको विश्वसनीयतालाई असर पारेको छ।

चीनको इतिहास पुनर्लेखन
यद्यपि ताइवानमा धेरै साइटहरू विश्व सम्पदा साइटहरूको लागि प्रस्ताव गरिएको भएता पनि चीनको हस्तक्षेपले टापुमा कुनै पनि साइटलाई सूचीबद्ध हुनबाट वञ्चित गरिएको छ। 

युनेस्कोले पनि हङकङ र ताइवानको वर्तमान स्थितिलाई कमजोर पारेर एउटा कथा तयार गर्ने प्रयास गरेको छ। युनेस्कोले धेरै लेख र रिपोर्टहरू प्रकाशित गरेको छ। जसलाई चीनको भागको रूपमा उल्लेख गरिएको आईजे-रिपोर्टिकाको अनुसन्धानमूलक प्रतिवेदनमा उल्लेख गरिएको छ।

विवादास्पद प्रकाशन: युनेस्को कुरियर
सन् १९५४ मा सिर्जना गरिएको युनेस्को कुरियर पत्रिकाले "युनेस्कोका आदर्शहरूलाई प्रवर्द्धन गर्ने, संस्कृतिहरू बीचको संवादको लागि प्लेटफर्म कायम गर्ने र अन्तर्राष्ट्रिय बहसको लागि फोरम प्रदान गर्ने" उद्देश्यले  प्रकाशन गरिँदै आएको छ। 

युनेस्कोले बेल्ट एन्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई) र चीनको हितलाई प्रवर्द्धन गर्न पूर्वाग्रहसहित आफ्नो कुरियर प्रकाशित गरेको आरोप लगाइएको छ । 

पत्रिकाको सामग्रीले निरन्तर रूपमा बीआरआईका फाइदाहरू र सकारात्मक पक्षहरूको बारे प्रकाशन गर्दै आएको छ।
सम्भावित चिन्ता वा आलोचना लेख, अन्तर्वार्ता र राय टुक्राहरू मार्फत कुरियरले बीआरआईमा चीनको संलग्नतालाई आर्थिक वृद्धि, पूर्वाधार विकास र कनेक्टिभिटीको लागि उत्प्रेरकको रूपमा चित्रण गर्दै सिल्कन रोडको समयका विषयहरूसँग बीआरआई जोड्ने प्रयास प्रकाशनले गर्दै आएकोले चीनको रणनीतिक लक्ष्यहरूसँग तर्फ अग्रसर भएको उक्त प्रतिवेदनले उजागर गरेको छ। 

त्यस्तै अमूर्त सांस्कृतिक सम्पदाको सूचीमा सोवा रिग्पा र परम्परागत चाइनिज मेडिसिन (टिसीएम) को समावेशले सांस्कृतिक प्रभुत्व र राजनीतिक उत्प्रेरणामा बहस झनै चर्काएको छ।

विवादास्पद अतित: इजरायल-प्यालेस्टाइन
युनेस्कोले इजरायल-प्यालेस्टाइनद्वन्द्वलाई सम्बोधन गरेकोमा आलोचना भएको छ। २०११ मा युनेस्कोले प्यालेस्टाइनलाई पूर्ण सदस्यता प्रदान गर्न मतदान गर्‍यो । 

यो कदमको इजरायलले निन्दा गरेको थियो । युनेस्कोले पनि आफ्नो विश्व सम्पदा सूचीमा इजरायलविरुद्ध पक्षपात गरेको आरोप लगाइएको छ। उदाहरणका लागि २०१२ मा युनेस्कोले हेब्रोनको पुरानो शहरलाई प्यालेस्टिनी विश्व सम्पदा स्थलको रूपमा मुस्लिम र यहुदी दुवैको लागि पवित्र स्थलको रूपमा लेखेको थियो। इजरायलले उक्त क्षेत्रको साझा धार्मिक महत्त्वलाई प्रतिबिम्बित नगर्ने भन्दै निर्णयको विरोध गरेको थियो।

प्यालेस्टिनी युवा पत्रिका विवाद
युनेस्कोको आर्थिक सहयोगबाट फेब्रुअरी २०११ मा प्रकाशित प्यालेस्टिनी युवा पत्रिकाको लेखमा एउटी किशोरीले आफ्ना चार रोल मोडेलहरूमध्ये एक एडोल्फ हिटलरको रूपमा वर्णन गरेकी थिइन् ।

उक्त प्रकाशनका कारण युनेस्कोले सामग्रीको अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा निन्दा  भएपछि  युनेस्कोले माफी माग्दै आफ्नो समर्थन फिर्ता लिएको थियो।

गाजाको इस्लामिक विश्वविद्यालय विवाद
सन् २०१२ मा गाजाको इस्लामिक विश्वविद्यालयमा खगोल विज्ञान, खगोल भौतिक र अन्तरिक्ष विज्ञानको क्षेत्रमा एक अध्यक्ष सिर्जना गर्ने युनेस्कोको निर्णयले बहस र आलोचनालाई जन्म दियो । इजरायलले २००८ मा विद्यालयमा आक्रमण गर्‍यो । 

उनीहरूले त्यहाँ हतियार राख्छन् र विकास गरेको दाबी गरेको थियो। इजरायलले इजरायलको कार्यको युनेस्कोको आलोचनाको जवाफमा दोहोर्‍यायो। 

"इस्लामिक विश्वविद्यालय शिक्षा र यसको विकासमा मात्र रुचि राख्ने विशुद्ध शैक्षिक विश्वविद्यालय हो" भनी दाबी गर्दै प्रमुख कमलान साठले युनेस्कोलाई समर्थन गरे। 

युनेस्कोका लागि इजरायली राजदूत निमरोद बारकानले आतङ्कवादी सङ्गठन हमाससँग संस्थाको आबद्धताबारे विवरणसहित विरोध पत्र लेख्न तयार भएका थिए।

भ्रष्टाचार
युनेस्को पनि भ्रष्टाचारका कैयौँ मुद्दामा संलग्न रहेका छन्। २०१६ मा, यो संस्थाले केही साइटहरूलाई विश्व सम्पदाको दर्जा दिन लाखौँ डलर घुस लिएको खुलासा भएको थियो। यो घोटालाले युनेस्कोको महानिर्देशक इरिना बोकोभाले राजीनामासमेत दिनु परेको थियो।

कुर्दिश-टर्की सङ्घर्ष
टर्कीकी कवि र मानवअधिकार वकिल जुल्फु लिभानेलीले मे २५ मा टर्कीको एक मात्र युनेस्को सद्भावना दूतको पदबाट राजीनामा दिएकी थिइन् । यसको मुख्य कारण टर्कीमा मानवअधिकारको अवस्था र दियारबाकरको प्राचीन सुर क्वार्टरको विनाश थियो।

टर्की सेना र कुर्दिश विद्रोहीबीचको लडाइँको बीचमा दक्षिण पूर्वी टर्कीको सबैभन्दा ठूलो सहर खण्डहर भएको छ। यस्ता अपराधका बारेमा मौन बसेर शान्ति प्रवर्द्धन गर्नु युनेस्कोको मूल सिद्धान्तसँग प्रत्यक्ष द्वन्द्व हुन्छ भन्दै लिभानेलीले राजीनामा दिएकी थिइन् ।

निष्कर्ष : 
युनेस्कोमा चीन र अन्य देशहरूको प्रभावले विवादहरू र आरोपहरू उत्पन्न गरेको छ र अमेरिका जस्ता राष्ट्रहरू सङ्गठनमा निष्क्रिय भएका छन्। चीनको प्रभावको वृद्धिले युनेस्कोको निर्णय प्रक्रियामा राजनीतिक उत्प्रेरणा र पूर्वाग्रहको आरोपले लगाएर चिन्ता बढाएको छ।

युनेस्कोभित्र चीनको प्रभाव बढ्दै जाँदा अन्य विश्वका खेलाडीहरू विशेष गरी संयुक्त राज्य अमेरिकाबाट प्रतिक्रियाहरू देखा परेको छ। संयुक्त राज्य अमेरिका र अन्य राष्ट्रहरूले सङ्गठन भित्र चीनको कार्यलाई सन्तुलनमा राख्न र तनाव बढाउने र प्रभावकारी रूपमा आफ्नो लक्ष्य पूरा गर्ने सङ्गठनको क्षमतालाई असर गर्ने तयारी गरिरहेका छन्।

यसको विश्वसनीयता बढाउन र थप लोकतान्त्रिक र निष्पक्ष दृष्टिकोण सुनिश्चित गर्न युनेस्कोले यी चिन्ताहरूलाई सम्बोधन गर्नु पर्ने अरू सदस्य राष्ट्रहरूको माग छ। कार्यमा पारदर्शिता, विशेष गरी विश्व सम्पदा स्थलहरूको छनोट र मूल्याङ्कनमा, अनुचित राजनीतिक प्रभावको शङ्का हटाउन आवश्यक छ। यसबाहेक युनेस्कोभित्र नेतृत्व र निर्णय गर्ने निकायको विविधताले कुनै एक राष्ट्रको असमान प्रभावलाई कम गर्न मद्दत गर्न सक्छ।

खुला संवादलाई प्रोत्साहन गर्ने, विविध परिप्रेक्ष्यहरूको मूल्याङ्कन गर्ने र मानव अधिकार र सांस्कृतिक विविधताका सिद्धान्तहरूलाई समर्थन गर्ने वातावरणलाई बढावा दिएर युनेस्कोले आफ्नो विश्वसनीयता बढाउन र आफूलाई अनावश्यक प्रभावबाट मुक्त हुन पर्ने प्रतिव्यानमा उल्लेख छ। 

यी चरणहरू सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षण र प्रवर्द्धन गर्न, विश्वव्यापी शान्तिको पालनपोषण गर्न र युनेस्कोको मिसनलाई साँच्चै निष्पक्ष र समावेशी प्लेटफर्ममा समर्थन गर्न आवश्यक छ।

युनेस्कोले आफ्नो विगत र वर्तमान विवादहरू नेभिगेट गर्ने क्रममा, अन्तर्राष्ट्रिय समुदायले शिक्षा, विज्ञान, संस्कृति र सञ्चारमा विश्वव्यापी सहयोगको लागि उज्ज्वल भविष्य सुनिश्चित गर्न यसका कार्यहरू र निर्णयहरूलाई नजिकबाट अवलोकन गर्नेछ।