भारतले गरेका चन्द्रयान-३ र आदित्यको हालैका सफलताहरू संयोगमात्र होइनन् । यो दशकौँको सावधानीपूर्वक योजना, अभूतपूर्व प्राविधिक विकास र हजारौँ वैज्ञानिक र इन्जिनियरहरूको अटल समर्पणको परिणति हो । बेंगलुरुको मास्टर कन्ट्रोल रुमको हलचल हबबाट परिश्रमपूर्वक निर्देशित यी मिसनहरूले लाखौँ किलोमिटर टाढा अन्तरिक्ष यान नेभिगेट गर्नमा भारतको निपुणता देखाउँछन् । 

यो उपलब्धिले अमेरिका र रुस जस्ता स्थापित अन्तरिक्ष यात्री राष्ट्रहरूलाई पनि चकित पारेको छ । भारतको अन्तरिक्ष कार्यक्रम देशको नवीनता र महत्त्वाकाङ्क्षाको अटल भावनाको प्रमाण हो । चन्द्रयान-३ को चन्द्रमामा अवतरणदेखि अग्रगामी सौर्य मिसन आदित्यसम्म, भारतीय अन्तरिक्ष अनुसन्धान सङ्गठन (ईसरो) ले वैज्ञानिक अन्वेषणको सीमानालाई निरन्तरता दिँदै विश्वव्यापी अन्तरिक्ष यात्रा राष्ट्रहरूको इतिहासमा आफ्नो नाम कोरेको छ।

भारतको अन्तरिक्ष प्रयासहरूमा सार्वजनिक चासो बढेको स्पष्ट छ। सतीश धवन स्पेस सेन्टरमा प्रक्षेपण घटनाहरू राष्ट्रिय जागरण बनेको छ । जसले भारत र पाकिस्तानबीचको क्रिकेट खेलको रोमाञ्चकलाई प्रतिद्वन्द्वी जस्तै बनाएको छ। छ किलोमिटरको दूरीबाट शुरु भएको अन्तिम काउन्टडाउन हेर्दा प्राविधिक जटिलताहरू पार गर्दै हरेक भारतीयको हृदयमा गहिरो गर्वको भावना जगाएको छ।

ईसरोको प्रयासहरूको प्रभाव वैज्ञानिक अन्वेषणको दायराभन्दा बाहिर फैलिएको छ। निर्वाध मोबाइल फोन सञ्चार र डायरेक्ट-टु-होम (डीटीएच) टेलिभिजनलाई जीवन बचाउने महत्त्वपूर्ण मौसम पूर्वानुमानहरू उपलब्ध गराउनबाट ईसरोको सञ्चार र रिमोट सेन्सिङ उपग्रहहरूको नक्षत्रले भारतको दैनिक जीवनको हरेक पक्षलाई छुन्छ। यो विक्रम साराभाईको दर्शनको मूर्त रूप हो। जसले अन्तरिक्ष प्रविधिलाई प्रत्येक भारतीय विशेष गरी खाँचोमा परेकाहरूको जीवन उत्थान गर्ने उपकरणको रूपमा देखे।

शीतयुद्ध-युगको महत्वाकांक्षाद्वारा सञ्चालित अन्य अन्तरिक्ष यात्री राष्ट्रहरूको विपरीत भारतको अन्तरिक्ष कार्यक्रम सधैँ एक अद्वितीय दर्शनद्वारा निर्देशित छ। यूएस र यूएसएसआरले प्रक्षेपण सवारी साधनलाई ब्यालेस्टिक मिसाइल प्रविधिको विस्तारको रूपमा मात्र देखे । साराभाईले पहिलेका अनुप्रयोगहरूलाई प्राथमिकता दिए र उपग्रहहरू र प्रक्षेपण सवारी साधनहरू सोही अनुरूप बनाउँदै लगे। यो साईट (स्याटेलाइट निर्देशात्मक टेलिभिजन कार्यक्रम) जस्ता पहलहरूमा प्रस्ट हुन्छ। जसले भारतभरका लाखौँ मानिसहरूलाई टेलिभिजनमार्फत शिक्षा प्रदान गर्न अमेरिकी उपग्रहबाट ट्रान्सपोन्डरहरूको फाइदा लियो।

यो यात्रा कठिनाइरहित थिएन। साइकल बाहकमा ध्वनि रकेट बोकेका वैज्ञानिकहरूको छवि र बैलगाडीमा राखिएको प्रतिष्ठित एप्पल उपग्रहले भारतको प्रारम्भिक अन्तरिक्ष प्रयासलाई उत्तेजित गर्ने साधनशीलता र दृढ सङ्कल्पको स्पष्ट चित्र चित्रण गर्दछ। विशेष गरी पीएसएलवी र जीएसएलवीको प्रक्षेपण सवारी साधनहरू विकास गर्नु कठिन चुनौती सावित भयो। कार्यक्रमलाई पटरीबाट उतार्ने बाहिरी प्रयासहरूले थप जटिल थियो ।

सीमित स्रोतसाधनका बाबजुद भारतीय अन्तरिक्ष अनुसन्धान सङ्गठन (ईसरो) ले स्थापित मापदण्डहरू तोड्दै विश्वको अग्रणी अन्तरिक्ष एजेन्सीहरूमध्ये आफ्नो लागि स्थान बनाएको छ। मंगलयान र चन्द्रयान जस्ता मिसनहरू हलिउड ब्लकबस्टर चलचित्र भन्दा कम लागतमा सम्पन्न ईसरोको उल्लेखनीय दक्षताको उदाहरण दिन्छ। जसरी एप्पल र माइक्रोसफ्ट जस्ता प्रतिष्ठित टेक दिग्गजहरू ग्यारेजहरूमा शुरु भए। ईसरोको उत्पत्ति विक्रम साराभाईद्वारा स्थापना गरिएको सानो प्रयोगशालाबाट भएको हो। जसलाई प्रायः "भारतको अन्तरिक्ष कार्यक्रमका पिता" भनेर चिनिन्छ। १९६९ मा यसको औपचारिक स्थापना पछि संशाधनको यो विरासतले विश्वव्यापी अन्तरिक्ष क्षेत्रमा ईसरोको प्रमुखता बढाएको छ।

आफ्नो स्थापना भएको पाँच दशकपछि ईसरो एक गतिशील रूपान्तरणबाट गुज्रिरहेको छ। यसले भारतको उदीयमान अन्तरिक्ष प्रविधि इकोसिस्टमलाई प्रोत्साहन गर्दै अग्रगामीबाट उत्प्रेरकमा परिणत भएको छ। वर्षौँको सावधानीपूर्वकको समीकरण र पालनपोषणले फल फलाएको छ। जसले भारतलाई महत्त्वपूर्ण स्तरमा पुर्‍याएको छ। ४०० भन्दा बढी कम्पनीहरू अब प्रक्षेपण सेवाहरू उपग्रह सञ्चार र अन्तरिक्ष पर्यटन जस्ता क्षेत्रमा नयाँ सीमाहरू जित्न तयार छन् । यो उल्लेखनीय वृद्धि मितव्ययिता र व्यावहारिकताको उही विशिष्ट भारतीय गुणहरूद्वारा हासिल गरिएको छ। लागत-प्रभावकारिता र व्यावहारिकताको लागि यो प्रतिबद्धता भर्खरै ईसरो अध्यक्ष एस.सोमनाथले भारतीय अन्तरिक्षको सम्मेलनमा भारतको लागि दिगो र बलियो अन्तरिक्ष टेक्नोलोजी इकोसिस्टम निर्माण गर्न एजेन्सीको समर्पणलाई प्रकाश गर्दै यसलाई दोहोर्‍याए ।

सोमनाथ स्याटेलाइट सञ्चार पहुँचको एक बलियो ज्ञाता हुन् । किफायतीताको वकालत गर्छन् र अत्यन्त कम लागतमा लाखौँ मानिसहरूलाई जग्गा पूर्वाधार र जडान प्रदान गर्न अभिनव समाधानहरूको आग्रह गर्छन्। स्याटेलाइट इन्टरनेट बजारमा अनुमानित वृद्धिलाई ध्यानमा राख्दै यो विशेष गरी महत्त्वपूर्ण छ। डेलोइटले गरेको एक अध्ययनले विश्वव्यापी अन्तरिक्ष उद्योगमा यसको हिस्सा हालको एक प्रतिशतबाट बढेर २०४० सम्ममा उल्लेखनीय २७ प्रतिशत हुने अनुमान गरेको छ। 

अन्य क्षेत्रहरू जस्तै स्याटेलाइट निर्माण, प्रक्षेपण, व्यावसायिक मानव अन्तरिक्ष उडान र रिमोट सेन्सिङ पनि उल्लेखनीय वृद्धिको लागि तयार छन् । विशेष गरी अध्ययनले सरकारी खर्चमा गिरावटको भविष्यवाणी गरेको छ । २०२१ मा २७ प्रतिशतबाट २०४० सम्ममा १८ प्रतिशत भन्दा कममा भविष्यको विस्तारको प्राथमिक चालकको रूपमा निजी क्षेत्रतर्फ सर्ने सङ्केत गर्दछ। यसले बढ्दो स्याटेलाइट बजारको विशाल सम्भावनाको उपयोग गर्न बलियो भारतीय निजी अन्तरिक्ष उद्योगको आवश्यकतालाई जोड दिन्छ।

यद्यपि यो प्रायः विश्वको सबैभन्दा लागत-प्रभावी अन्तरिक्ष एजेन्सीको रूपमा मनाइन्छ। इसरो ऐतिहासिक रूपमा एक सख्त व्यापारिक भन्दा सार्वजनिक सेवा मानसिकताको साथ सञ्चालित छ । उदाहरणको लागि उपग्रह प्रक्षेपणहरूको राजस्व पहिले अन्तरिक्ष विभाग (डीओएस) मा थप कार्यक्रम वित्त पोषणको लागि गएको थियो । यद्यपि, २०१९ मा न्युस्पेस इन्डिया लिमिटेड (एनआईसीएल) को सृजनाले परिवर्तनलाई चिन्ह लगाइयो । एनआईसीएलले अब व्यावसायिक गतिविधिहरू ह्यान्डल गर्ने र डीओएसमा नाफा फिर्ता ल्याउन अन्ततः ईसरोलाई आर्थिक सहयोग गर्दैछ ।

भारतीय अन्तरिक्ष क्षेत्रलाई निजी सहभागिताका लागि खोल्ने कार्यलाई ईसरोद्वारा सक्रिय रूपमा सञ्चालित भइरहेको छ । मोडेललाई आपूर्ति-सञ्चालितबाट माग-सञ्चालितमा परिवर्तन गर्ने उद्देश्यका साथ टेक्नोलोजी विकास स्थानान्तरण र एनआईसीएल निजी संस्थाहरूसँग सुविधा साझेदारीमार्फत ईसरोले क्षमता निर्माणलाई बढावा दिइरहेको छ। यसले आगामी सानो स्याटेलाइट लन्च भेहिकल (एसएसएलवी) र पुनः प्रयोज्य रकेट कार्यक्रममार्फत भारतको नेतृत्वलाई कम लागतमा भरपर्दो प्रक्षेपण प्रदायकको रूपमा कायम राख्न कडा मेहनत गरिरहेको छ।

स्पेसएक्स जस्ता विश्वव्यापी दिग्गजहरूले पनि लागत घटाउने प्रतिस्पर्धात्मक परिदृश्यलाई स्वीकार गर्दै ईसरोले आफ्ना प्रयासहरूमा अत्यावश्यकता देख्छ । साना स्याटेलाइट नक्षत्रहरूको लागि डिजाइन गरिएको एसएसएलवी उद्योग उत्पादन र सञ्चालनको लागि उपलब्ध हुनेछ । २३ कम्पनीहरूले पहिले नै चासो व्यक्त गरिसकेका छन् । त्यसैगरी प्रभावकारी रूपमा प्रतिस्पर्धा गर्नको लागि व्यावसायिक स्वामित्व र स्केलेबिलिटीको आवश्यकतालाई स्वीकार गर्दै ईसरोले आफ्नो पुनः प्रयोगयोग्य रकेट कार्यक्रमलाई गति दिन निजी साझेदारीको खोजी गरिरहेको छ ।

यद्यपि भारतले जीएसएलवीमार्फत सफलताको स्वाद चाखेको छ । तर यसलाई अझ सुधार गर्न महत्त्वपूर्ण छ । यस हेभी-लिफ्ट प्रक्षेपण वाहनलाई जियोस्टेशनरी अर्बिटमा सञ्चार उपग्रहहरू तैनाथ गर्न, प्रत्यक्ष स्याटेलाइट फोन जडान र कल ड्रपहरू हटाउने जस्ता प्रगतिहरूको लागि मार्ग प्रशस्त गर्न आवश्यक छ। निष्क्रिय ल्यान्डलाइन जडानहरू पुनर्जीवित गर्न र डिजिटल विभाजनलाई पुल गर्न ईसरोको विशेषज्ञता प्रयोग गर्न सकिन्छ।

अब टेलिमेडिसिन र स्याटेलाइटमा आधारित शिक्षा जस्ता महत्त्वपूर्ण आवश्यकतालाई प्राथमिकता दिनु आवश्यक भएको छ। दुर्गम क्षेत्रहरूमा स्वास्थ्य सेवा पुर्‍याउने र स्याटेलाइट इन्टरनेटको माध्यमबाट गुणस्तरीय शिक्षामा पहुँच प्रजातान्त्रिककरण ईसरोको एजेन्डाको अग्र भागमा हुनुपर्छ। थप रूपमा चौबीसै घण्टा राष्ट्रिय प्रसारण च्यानलको लागि यसको एफएम स्टेसनहरूको नेटवर्क प्रयोग गर्न अखिल भारतीय रेडियोसँगको सहकार्यले रेडियोमा जनताको चासो जगाउनेछ र विविध कार्यक्रमहरूको लागि प्लेटफर्म प्रदान गर्नेछ।

भारतको अन्तरिक्ष कार्यक्रमले झन्डै छ दशकमा विदेशी प्रक्षेपण सवारी साधनको निर्भरताबाट आत्मनिर्भरतामा परिणत भएको लामो यात्रा तय गरेको छ। भारतले अब आफ्नै स्याटेलाइट मात्र प्रक्षेपण गर्दैन तर अन्य देशहरूलाई पनि प्रक्षेपण सेवा प्रदान गर्दछ । ४२४ विदेशी उपग्रहहरूलाई सफलतापूर्वक कक्षमा राखेको छ। संयुक्त राज्य अमेरिका, बेलायत र सिंगापुर जस्ता देशहरू यस अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगका केही प्रमुख लाभार्थीहरू हुन् ।

सञ्चार पूर्वाधार, मौसम पूर्वानुमान र रिमोट सेन्सिङको माध्यमबाट घरेलु आवश्यकताहरू पूरा गर्नुको अलावा ईसरोले महत्त्वाकाङ्क्षी गहिरो अन्तरिक्ष अभियानहरूमा आफ्नो दृष्टि राखेको छ। चन्द्रयान–३ को भर्खरै अवतरणसँगै भारत चन्द्रमा छुने चौथो र दक्षिण ध्रुवीय क्षेत्रमा पहिलो देश बनेको छ । यो सफलता असफलताहरू (जस्तै चन्द्रयान-२) बाट सिक्ने ईसरोको क्षमताको प्रमाण हो। जसले हामीलाई चन्द्रमा अन्वेषणको लागि आर्टेमिस एकोर्ड्समा स्थान दिएको छ । भारतको पहिलो मङ्गल मिसन मंगलयानले असाधारण लागत-प्रभावकारिता प्रदर्शन गरेको छ। जसले यसलाई रातो ग्रहमा पुग्ने केही राष्ट्रहरूमध्ये एक बनाएको छ। त्यसैगरी आदित्य एल १ मिसनले सौर्य अनुसन्धानमा भारतको स्थितिलाई सुदृढ पार्दै एक अद्वितीय सुविधा बिन्दुबाट सूर्यमा नयाँ अन्तर्दृष्टि दिने वाचा गर्दछ।

प्रमुख अन्तरिक्ष एजेन्सीहरू भन्दा धेरै कम लागतमा यी उपलब्धिहरू हासिल गर्ने क्षमताले वास्तवमा ईसरोलाई अलग गर्छ। महत्त्वपूर्ण घटकहरूको स्वदेशीकरण यस लागत-प्रभावकारिताको लागि महत्त्वपूर्ण भएको छ। जसले अन्तर्राष्ट्रिय समुदायमा छलफललाई उत्प्रेरित गरेको छ। यसबाहेक अन्तरिक्ष नीति २०२३ ले निजी उद्यमहरूलाई यस रोमाञ्चक गाथामा सामेल हुन प्रेरित गरेको छ। उनीहरूको नवीनता र उद्यमशीलताको सदुपयोग गर्दै भारतको अन्तरिक्ष महत्त्वाकाङ्क्षालाई अगाडि बढाउन यसले मद्दतसमेत गरेको छ । (डा. महीप सामाजिक सम्बन्ध र राजनीतिज्ञ विद्वान हुन्)