भारतीय विदेश मन्त्री डा.एस जयशंकरको दुई दिने नेपाल भ्रमण द्विपक्षीय सम्बन्धका लागि उल्लेखनीय फलदायी सावित भएको छ । नेपालका परराष्ट्र मन्त्री एनपी साउदसँगको सातौँ भारत–नेपाल संयुक्त आयोगको बैठकको सहअध्यक्षतामा भएको भ्रमणले दुई ओटा महत्त्वपूर्ण सम्झौताहरू भएको थियो । दीर्घकालीन ऊर्जा व्यापार सम्झौता र प्रभावकारी सामुदायिक विकास परियोजनाहरूमा लगानी प्रवर्द्धन गर्ने प्रतिबद्धता भएको छ ।

१८५० किलोमिटरको सीमामा फैलिएको नेपाल र भारतले ब्रिटिश शासनबाट संयुक्त स्वतन्त्रतामा जरा गाडेको गहिरो सम्बन्ध साझा गर्दछ । यो चिरस्थायी बन्धनलाई सन् १९५० को शान्ति र मित्रताको सन्धिले औपचारिकता दिएको छ । जसले खुला सीमाना निर्वाध वाणिज्य र गहिरो सांस्कृतिक सम्बन्धको परिणाम दिन्छ । 

भिसा-मुक्त आवागमनले नेपाली र भारतीय नागरिकहरूलाई एक अर्काको देशहरूमा लगभग समान अधिकार प्रदान गर्दछ। विशेष गरी नेपालको तराई क्षेत्रका बासिन्दाहरू र छिमेकी भारतीय राज्यहरूबीच भाषा, पहिरन र खानामा देखिने पारिवारिक बन्धनलाई बढावा दिन्छ । 

यो अन्तरक्रिया ऊर्जा, रक्षा, व्यापार र सांस्कृतिक आदानप्रदानमा बलियो सहयोग समेटेर दैनिक जीवनभन्दा बाहिर जान्छ । हिन्दीमा "रोटी बेटीका रिश्ता" भनिन्छ। यसले रोटी र छोरीहरू बीचको गहिरो सम्बन्धलाई चित्रण गर्दछ। यो सम्बन्ध आपसी सहयोग र साझा समृद्धिको प्रतीक हो ।

दशकौँदेखि भारत नेपालको विकास यात्राको आधारशिला भएको छ। उदार अनुदान र ऋणको रेखा मार्फत भारतले विशेष गरी साझा सीमामा तराई क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण पूर्वाधार निर्माणमा प्रत्यक्ष लगानी गरेको छ । 

भारतले बनाएको एकीकृत सीमा जाँच चौकीले दुई देशबीचको मानिस र सामानको आवतजावतलाई सहज बनाउँछ। नेपालको शीर्ष व्यापार साझेदारको रूपमा भारतले यसको अर्थतन्त्रमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेको छ । 

हाल व्यापार सन्तुलन भारतको पक्षमा हुँदा पनि यसले उत्पादन सुविधाको विकास र विदेशी लगानी (भारत आफैँ सबैभन्दा ठूलो लगानीकर्ता हो) आकर्षित गरी नेपालको आत्मनिर्भरतालाई सक्रिय रूपमा प्रोत्साहित गरेको छ। यो दीर्घकालीन साझेदारीले नेपालको विकासलाई प्रवर्द्धन गर्ने मात्र नभई दुई छिमेकीहरूबीच विस्तारै सन्तुलित आर्थिक सम्बन्ध निर्माण गर्ने लक्ष्य राखेको छ।

आगामी दशकमा नेपालबाट भारतमा १० हजार मेगावाट विद्युत् निर्यात गर्ने समझदारीलाई औपचारिक गर्दै भारतीय विदेश मन्त्रीको भ्रमणका क्रममा भएको ऊर्जा सम्झौताले महत्त्वपूर्ण कोसे ढुङ्गाको प्रतिनिधित्व गरेको छ।

यस विकासले नेपालमा जलविद्युत आयोजनाहरूको विकासमा भारतीय सार्वजनिक क्षेत्रका एकाइहरू सक्रिय रूपमा सहभागी भई यस क्षेत्रमा गहिरो सहयोगको लागि मार्ग प्रशस्त गर्दछ। नेपाल विद्युत् प्राधिकरण र एनटीपीसी लिमिटेडबीच नवीकरणीय ऊर्जा विकाससम्बन्धी समझदारी पत्रमा हस्ताक्षरले स्वच्छ ऊर्जा समाधानका लागि साझा प्रतिबद्धतालाई जोड दिएको छ।

बलियो द्विपक्षीय सम्बन्ध प्रदर्शन गर्दै दुई मन्त्रीहरूले संयुक्त रूपमा तीन महत्त्वपूर्ण १३२ केभी विद्युत् लाइनको उद्घाटन गरे जसमा रक्सौल-परवानीपुर लाइनमा दोस्रो सर्किट, कटैया-कुशाहा लाइनमा अर्को दोस्रो सर्किट र एकदम नयाँ नौतनवा-मेन्हिया लाइन। यी लाइनहरूले भारत र नेपाल बीचको अन्तर्देशीय ऊर्जा प्रसारणलाई २०० मेगावाटले बढवा दिनेछ र कुल क्षमतालाई प्रभावशाली १४ सय मेगावाटमा पुर्‍याउने छ ।

ऊर्जाभन्दा बाहिर, नेपाल विज्ञान तथा प्रविधि प्रज्ञा प्रतिष्ठानले न्यूजस्पेस इन्डिया लिमिटेडसँगको सहकार्यमा विकास गरेको मुनाल स्याटेलाइटको सेवा सम्झौताको शुभारम्भ पनि भ्रमणमा भएको थियो। यो सहकार्य अन्तरिक्ष प्रविधि र अनुसन्धानमा भविष्यको प्रगतिको लागि राम्रो सङ्केत हो।

भारत सरकारले विदेश मन्त्रीमार्फत जाजरकोट भूकम्प पीडितलाई पाँचौँ किस्ता सहयोग हस्तान्तरण गरेको छ। यस किस्तामा कम्बल, पाल र सुत्ने झोलाहरूसहित २० पूर्वनिर्मित घरहरू समावेश थिए । 

बाँकी १८० घरहरू आगामी दिनहरूमा चरणबद्ध रूपमा डेलिभरी गरिनेछ। भूकम्पपछिको नेपालको पुनरुत्थानलाई अझ बलियो बनाउन विदेश मन्त्री जयशंकरले मुख्यतया अनुदानको रूपमा लगभग नेपाली रुपैयाँ एक हजार करोडको पर्याप्त आर्थिक सहायता प्याकेज पनि घोषणा गरेका छन् ।

भारतका विदेश मन्त्री डा. जयशंकरले अहिलेका सरकार मूल नारा ‘सबका साथ, सबका विकास, सबका विश्वास, सबका प्रयास’ को सिद्धान्तमा सघन प्रयासबाट निर्देशित भएको देखियो । नेपाल लगायतका विश्वस्त छिमेकीहरूसँग साझेदारीको हात अगाडि बढाएर विकास यात्रालाई अगाडि बढाउन भारत प्रतिबद्ध छ । 

उनले यो प्रतिबद्धता सहयोग र आपसी प्रगतिमा आधारित क्षेत्रीय सम्बन्धलाई पुनः परिभाषित गर्ने प्रधानमन्त्री मोदीको दृष्टिकोणको नेतृत्वबाट आएको कुरामा जोड दिए। भारतको "छिमेकी पहिलो" पहलको आधारशिलाको रूपमा नेपालले सर्वोपरि महत्त्व प्राप्त गर्दछ। यस सन्दर्भमा विदेश मन्त्रीले स्मरण गराए कि प्रधानमन्त्री मोदीले २०१४ मा नेपाल भ्रमण गर्दा भारत-नेपाल सम्बन्धलाई मार्गदर्शन गर्न "एचआईटी" फ्रेमवर्क (राजमार्ग, सूचना मार्ग र ट्रान्स-बे) प्रस्ताव गरेका थिए।

भारतको "छिमेकी पहिलो" नीति यसका निकट छिमेकीहरूसँग बलियो र सहयोगी सम्बन्धको विकासलाई प्राथमिकता दिँदै विदेश सम्बन्धको आधारशीला हो । सन् २०१४ मा ल्याएको नीतिले यस क्षेत्रमा शान्ति, स्थायित्व र साझा समृद्धि प्रवर्द्धन गर्ने लक्ष्य राखेको छ ।

नीतिका मुख्य तत्त्वहरूमा प्रत्येक छिमेकीको अद्वितीय हित र हितलाई मान्यता (सम्मान), सबै तहमा नियमित र खुला सञ्चारमा संलग्न हुने (वार्ता), क्षेत्रीय सुरक्षा र आतङ्कवाद प्रतिरोध र रक्षा (शान्ति) जस्ता मुद्दाहरूमा सहयोग प्रवर्द्धन गर्ने समावेश छ । व्यापार, लगानी र पूर्वाधार परियोजनाहरू (समृद्धि) मार्फत आर्थिक विकासलाई समर्थन गर्दै र अन्तमा, भारत र छिमेकीहरू (संस्कृति) द्वारा साझा गरिएको समृद्ध सांस्कृतिक सम्पदा मनाउनेमा जोड छ ।

डा.जयशंकरले नेपालका राष्ट्रपति र प्रधानमन्त्रीसँगको शिष्टाचार भेट र त्यसपछि शेरबहादुर देउवा र केपी शर्मा ओलीजस्ता प्रमुख राजनीतिक व्यक्तित्वसँग भेटघाट गरी कूटनीतिक सम्बन्धलाई थप सुदृढ बनाएका थिए । उनले नेपाली राष्ट्रिय क्रिकेट टोलीसँग पनि कुराकानी गरे र दुई देशबीचको घनिष्ठ सम्बन्ध प्रवर्द्धन गर्न सांस्कृतिक र खेलकुद आदानप्रदानको महत्त्वलाई प्रकाश पारे।

नेपाल क्रिकेट सङ्घका पदाधिकारीले रङ्गशाला निर्माणका लागि भारतसँग सहयोग मागेका थिए। जवाफमा जयशंकरले नेपाली क्रिकेट टोलीलाई भारतीय रङ्गशालालाई आफ्नो आधिकारिक "होम ग्राउन्ड"का रूपमा प्रयोग गर्ने प्रस्ताव राखे। यो हृदयस्पर्शी घोषणालाई नेपाली क्रिकेट टोलीका कप्तान रोहित पौडेलले खुसीसाथ स्वागत गरेका छन् र यसलाई खेल परिवर्तन गर्ने घोषणा गरेका छन्। नेपाली क्रिकेटरहरू अन्तर्राष्ट्रिय मञ्चमा बहादुरीका साथ प्रतिस्पर्धा गरिरहँदा भारतको यो उदार सहयोगले नेपालको खेलकुदको उज्यालो भविष्यको लागि मार्ग प्रशस्त गर्ने महत्त्वपूर्ण वृद्धि हुने वाचा गरेको छ।

अयोध्यामा भव्य राम मन्दिर छिट्टै उद्घाटन हुने भएपछि नेपालको पर्यटन प्रवर्द्धनको सम्भावना बढेको छ। भगवान् रामकी पत्नी सीताको जन्मस्थल मानिने जनकपुरले दुवै देशमा ‘रामायण सर्किट’ बनाएर तीर्थयात्रीलाई अयोध्यातर्फ आकर्षित गर्ने आशा राखेको छ।

भारतका लागि नेपाली राजदूत सङ्कर प्रसाद शर्माले डिसेम्बर २०२३ मा रामायण सर्किटको एक हिस्साको रूपमा जनकपुरको महत्त्वलाई प्रकाश पार्दै भारत र नेपालबीचको गहिरो सांस्कृतिक सम्बन्धमा जोड दिए। उनले यस क्षेत्रको आर्थिक वृद्धिलाई बढवा दिने राम्रो सडक र रेल जडानको परिकल्पना गरे। जानकी मन्दिर, सीताको कथित जन्मस्थल, नेपालको सांस्कृतिक सम्पदाको एक शक्तिशाली प्रतीक र भारत-नेपाल सम्बन्धलाई सुदृढ पार्ने प्रमुख तत्त्वको रूपमा खडा छ। रामायण सर्किटले भारतीय तीर्थयात्री मात्र होइन, थाइल्यान्ड, इन्डोनेसिया र महाकाव्यमा रुचि राख्ने पर्यटकलाई पनि आकर्षित गर्न सक्ने शर्माको विश्वास छ।

नेपालमा एक वाल्मीकि आश्रम पनि छ जहाँ सीताले धेरै महिना धार्मिक परिश्रममा बिताएकी थिइन्। यसले नेपालमा रामायण र यसका आदर्शहरूप्रतिको गहिरो प्रेमलाई रेखाङ्कित गर्दछ। भारतले जनकपुरको विकास र अयोध्या जोड्ने बस सेवाका लागि १०० करोड रुपैयाँ दिने गरी सर्किटको विकासमा दुवै देश सक्रिय रूपमा सहयोग गरिरहेका छन्।

रामायण सर्किट भारतको पर्यटन मन्त्रालयद्वारा प्रवर्द्धित दुई वटा अन्तर्राष्ट्रिय सर्किटहरू मध्ये एक हो। जसले नेपालसँगको सांस्कृतिक सम्बन्धको ठूलो महत्त्व झल्काउँछ। यो पहललाई यस क्षेत्रमा चीनको बढ्दो आर्थिक प्रभावलाई रोक्ने उपायको रूपमा पनि हेरिएको छ। यस सांस्कृतिक खजानालाई प्रवर्द्धन गर्न भारत र नेपालले हात मिलाएर राष्ट्रिय स्वयंसेवक सङ्घ (आरएसएस) ले सरकार र सीमाभन्दा बाहिरको गहिरो सम्बन्धमा जोड दिन्छ। राजदूत शर्माले रामायण सर्किटले दक्षिण एसियाली मुलुकलाई मात्र नभई विश्वलाई नै प्रभाव पार्ने बताएका थिए।

राम मन्दिरको उद्घाटन अयोध्या र भारतका लागि मात्र नभई नेपालका लागि पनि महत्त्वपूर्ण क्षण हो। सम्भावित पर्यटन बूमले सांस्कृतिक सम्बन्धलाई सुदृढ गर्ने आर्थिक वृद्धिलाई बढवा दिने र विश्वलाई रामायणको शाश्वत सुन्दरताको नजिक ल्याउने प्रतिज्ञा गरेको छ।

अन्ततःमा, जनवरी २०२४ मा डा.एस.जयशंकरको दुई दिने नेपाल भ्रमणले द्विपक्षीय सम्बन्धमा महत्त्वपूर्ण प्रगति भएको सङ्केत गर्‍यो। सातौँ भारत–नेपाल संयुक्त आयोगको बैठकको सह अध्यक्षतामा भएको यो भ्रमणले महत्त्वपूर्ण सम्झौताहरू - दीर्घकालीन ऊर्जा व्यापार सम्झौता र सामुदायिक परियोजनाहरूमा लगानी बढाउने महत्त्वपूर्ण सम्झौता भएको थियो। 

साझा इतिहासमा जरा गाडिएको र १९५० शान्ति र मित्रताको सन्धिद्वारा औपचारिक रूपमा, राष्ट्रहरूको जडानमा खुला सिमाना, निर्बाध वाणिज्य, र सांस्कृतिक बन्धनहरू समावेश छन्। नेपालबाट भारतमा १० हजार मेगावाट विद्युत् निर्यात गर्ने ऊर्जा सम्झौता गहिरो सहयोगको प्रतीक हो। 

विद्युत् लाइनको उद्घाटन, मुनाल स्याटेलाइट सेवा सम्झौता र भूकम्पपीडितलाई सहयोग गर्ने कार्यले साझा प्रगति र मानवीय प्रतिबद्धता झल्काउँछ। अयोध्याको राम मन्दिरको भव्य उद्घाटनले "रामायण सर्किट" मार्फत सांस्कृतिक सम्बन्धलाई अझ गहिरो बनाउने र आर्थिक अवसरहरूलाई बढवा दिने वाचा गरेको छ भने सांस्कृतिक तालमेलले क्रिकेटमा नेपालको टोलीलाई समर्थन गर्दछ। भ्रमणले दिगो सहयोग, कूटनीतिक सम्बन्ध, आपसी विकास र साझा समृद्धिमा जोड दिएको छ। (डा.महीप भारतीय विदेश मामिला र वैश्विक राजनीतिको क्षेत्रमा एक प्रतिष्ठित विद्वान हुन्। उनले महत्त्वपूर्ण मुद्दाहरूमा नियमित रूपमा योगदान गर्दै आएका छन्)