काठमाडौँ । महान् सन्त रामकृष्ण परमहंसको जन्म १८ फेब्रुअरी १८३६ मा भएको हो । रामकृष्ण परमहंस अघि उनको नाम गधाधर चट्टोपाध्याय थियो । खुदीराम चट्टोपाध्याय र चन्द्रमणि देवीको घरमा जन्मेका उनी गरिब ब्राह्मण परिवार बङ्गालको हुगली जिल्लाको कमरपुकुर गाउँमा बसोबास गर्थे।

युवा गधाधरलाई पढ्न र लेख्न गाउँको स्कुलमा भर्ना गरिएको थियो तर उनी खेल्न मन पराउँथे। उनलाई हिन्दु देवीदेवताहरूको माटोका मूर्तिहरू बनाउन र चित्रण गर्न मन पर्थो। उनी आफ्नी आमाबाट सुनेका लोक र पौराणिक कथाहरूबाट आकर्षित भए। उनले बिस्तारै रामायण, महाभारत, पुराण र अन्य पवित्र साहित्यहरू सुनेर हृदयमा लागाउन थाले । युवा गधाधर प्रकृतिलाई धेरै माया गर्थे र आफ्नो अधिकांश समय बगैँचा र नदीको किनारमा बिताउँथे।

सानै उमेरदेखि नै गधाधर धार्मिक झुकाव थियो । उनी दिनहुँका घटनाहरूबाट आध्यात्मिक परमानंदको अनुभव गर्थे। उनी धार्मिक नाटकको पूजा गर्दा वा अवलोकन गर्दा भाग्थे।

१८४३ मा गधाधरका बुबाको मृत्यु पछि परिवारको जिम्मेवारी उनको जेठो दाजु रामकुमारमाथि आयो। परिवारको लागि कमाउन, रामकुमार कलकत्ता गए र घर छाडे। गधाधरले आफ्नो परिवारको हेरचाह गर्न थाले र गाउँमा देवताको नियमित पूजा गर्न थाले, जुन पहिले उनका दाजुले सम्हालेका थिए। उनी गहिरो धार्मिक र आराधना गर्ने थाले। यसैबीच, उनका दाजुले कलकत्तामा संस्कृत पढाउन स्कुल खोले र विभिन्न सामाजिक-धार्मिक कार्यहरूमा पादरीको रूपमा सेवा गरे।

सन् १८५९  मा तेइस वर्षको उमेरमा रामकृष्णले छिमेकी गाउँकी सरदमोनी मुखोपाध्यायसँग विवाह गरेका थिए। रामकृष्णले उनलाई ईश्वरीय आमाको अवतार घोषित गरे र उनीसँगै काली देवीको आसनमा उनको पूजा गरे।

रामकृष्णलाई देवी कालीका उपासकका रूपमा एक "शाक्त" मानिन्थ्यो । आध्यात्मिक परिप्रेक्ष्यमा रामकृष्ण सायद थोरै योगी मध्ये एक थिए। जसले विभिन्न मार्गहरूबाट  ईश्वरत्वको अनुभव गर्ने कोसिस गरे।

उनले १८६१–१८६३ को अवधिमा तन्त्र साधना महिला साधु भैरवी ब्राह्मणबाट तान्त्रिक विधिहरू सिकेका थिए। उनको मार्गदर्शनमा, रामकृष्णले तन्त्रका सबै ६४ साधनाहरू पूरा गरेका थिए । सबैभन्दा जटिल उनले भैरवीबाट कुण्डलिनी योग सिके।

रामकृष्णले वैष्णव मा अस्था राखे । एक विश्वास जुन शाक्त तान्त्रिक अभ्यासहरूको दर्शन र अभ्यासको विपरीत थियो। उनले १८६४ मा गुरु जटाधारीको संरक्षणमा सिकेका थिए। उनले 'बशल्या' को अभ्यास गरे। उनले वैष्णव आस्थाको केन्द्रीय अवधारणा, मधुराभवको पनि अभ्यास गरे जुन राधालाई कृष्णप्रतिको प्रेमको पर्यायवाची हो। उनले नादिशरुको भ्रमण गरे र वैष्णव धर्मका संस्थापक चैतन्य महाप्रभु उनका शरीरमा विलय भइरहेको  अनुभव गरे ।

१८६५ मा, रामकृष्णले भिक्षु तोतापुरीबाट आत्म ज्ञानको औपचारिक दीक्षा लिन सुरु गरे। तोतापुरीले रामकृष्णलाई त्यागको कर्मकाण्डका माध्यमबाट निर्देशित गरे र अद्वैत वेदान्त, हिन्दु दर्शनको शिक्षा र आत्माको गैर-द्वैतवाद र ब्रह्मको अनुभव गराए ।

 रामकृष्ण परमहंसका प्रमुख शिष्यहरूमा स्वामी विवेकानन्द (नरेन्द्र) थिए । नरेन्द्र जो आफ्नो समयका निकै बुद्धिजीवी कहलिन्थे, उनले पनि जब आत्म ज्ञानको आवश्यकता महसुस गरे तब उनी एक यस्तो व्यक्तिकोमा जानु पर्‍यो जो बिलकुल अनपढ थिए । उनी थिए स्वामी रामकृष्ण परमहंस।  विवेकानन्दमा सानै देखी ईश्वर प्रति आस्था रहे पनि ईश्वर को वास्तविक स्वरूप कस्तो हुन्छ, उनीसँग साक्षात्कार गर्न सकिन्छ वा सकिँदैन भन्ने विषयमा उनी चिन्तनशील रहन्थे । ईश्वर भए त देख्नुपर्ने उनको सोचाई थियो । उनले गुरु स्वामी रामकृष्ण परमहंसबाट तत्त्वको ज्ञान पाएर ईश्वर सङ्ग साक्षात्कार गरेका थिए ।  

जब नरेन्द्र स्वामी रामकृष्ण परमहंसको सामु पुगे तब उनी रुन थाले, भने -नरेन्द्र! म धेरै समयदेखि तिम्रो प्रतीक्षा गरिरहेको थिए । नरेन्द्रले सोचे पक्कै म पागल भएको ठाउँमा आएछु यो थाहा छैन कसको प्रतीक्षा गरिरहेका थिए, म त यिनीसँग पहिलो पटक भेटिरहेको छु।  तर जब नरेन्द्रलाई उनीबाट आत्म ज्ञान प्राप्त भयो, उनले साधना गरे। पछि जब उनी विवेकानन्द बने तब उनले बुझे कसरी गुरु महाराज उनको प्रतीक्षा गरिरहेका थिए । उनको खोज गरिरहेका थिए ।

रामकृष्ण परमहंसको अन्य शिष्यहरूमा कालिप्रसाद चन्द्र (स्वामी अभेदनन्द), शशिभूषण चक्रवर्ती (स्वामी रामकृष्णनन्द), रकलचन्द्र घोष (स्वामी ब्रह्मानन्द), शतचन्द्र चक्रवर्ती र चतुर्दत्त थिए।  उनीहरु  पारिवारिक जीवनका सबै सम्बन्धहरू त्यागेर विवेकनन्दसँगै रामकृष्ण मठको निर्माणमा भाग लिएका थिए । उनीहरूले नै रामकृष्णको शिक्षा भारतमा मात्र नभएर विश्वभरि प्रचार गर्न र सेवाको दृष्टिकोणलाई अगाडि बढाउन महत्त्वपूर्ण भूमिका खेलेका थिए।

रामकृष्णका अन्य प्रख्यात  चेलाहरूमा महेन्द्रनाथ गुप्ता (भक्त थिए जो एक पारिवारिक मानिस भएर पनि रामकृष्णको पछि लागेका थिए), गिरीशचन्द्र घोष (प्रख्यात कवि, नाटककार, नाटक निर्देशक र अभिनेता), महेन्द्र लाल सरकार ( १९औँ शताब्दीका सबैभन्दा सफल होम्योप्याथी डाक्टरहरू मध्ये एक)  र अक्षय कुमार सेन (एक रहस्यमय र एक सन्त) थिए ।

१८८५ मा रामकृष्ण  घाँटीको क्यान्सरबाट ग्रस्त थिए। एक जना शिष्य उनको पादसेवन गर्दै थिए । शिष्यको मुख निन्याउरो थियो । उनको मनको भाव बुझेर स्वामीजीले भने “मानिसले शरीर धारणा गरेर आएपछि यसको विसर्जन हुनु स्वाभाविकै हो, यस्तो प्राकृतिक कुरामा पीरगरेर बस्नु काम छैन ।”

रामकृष्णलाई उनका शिष्यहरूले श्यामपुकुरमा भक्तको घरमा कलकत्ताका  चिकित्सकहरूसँग परामर्श लगेएका थिए। तर समय बित्दै जाँदा उनको स्वास्थ्य बिग्रन थाल्यो र उनलाई कोसीपुरको एउटा ठुलो घरमा सारियो। उनले १६ अगस्ट १८८६ मा कोसीपुरको बाग घरमा देह त्यागे । ।

एक दिन एक शिष्यले उनलाई श्रीराम कृष्णदेवको भौतिक शरीर विसर्जन भएपछि उनको दर्शन पाउनुभएको छ त भन्ने प्रश्न गरेछन् । उनले आफूले गरेको अनुभवको वृत्तान्त उनलाई यस प्रकारले सुनाएका थिए ।

श्रीरामकृष्णको भौतिक देह विसर्जन भएपछि उनी गाजीपुर नजिक पवहारी बाबाको आश्रमसँगै केही दिन बस्न थालेका रहेछन् । उनी हठ योगी पवहारी बाबाको सम्पर्कमा गएछन्।

एक दिन “मैले यतिका दिनसम्म श्रीरामकृष्ण परमहंसको सेवा गरे तरपनि शरीरलाई दृढ बनाउन सकिन, त्यसैले बाबासंग शरीरलाई दृढ बनाउने बारेमा सिक्छु” भन्ने पक्का गरेछन् , त्यही राति उनले रामकृष्णको उदासी मुहार उनको अगाडि प्रकट भएछ । यस्तो दृश्य देखेपछि उनले त्यो विचार त्याग गरेछन् ।

केही दिनपछि उनको मनमा त्यो विचार पुनः जागृत भएछ । जुन दिन अठोट गर्थे, त्यही दिन पहिलेकै जस्तो दृश्य देखा पर्न थाल्यो । यस्तो दृश्य २१ पटकसम्म देखा परेपछि उनले त्यो विचार त्याग गरे।

आफ्ना गुरु स्वामी रामकृष्ण परमहंसको देहावसानपछि गुरुको सङ्कल्प साकार पार्न धर्म प्रचार गरी सामाजिक उत्थान गर्ने उद्देश्यले करिब साढे ३ वर्षसम्म उनले भारतकै यात्रा गरे । मुलुकमा व्यापक आध्यात्मिक क्रान्तिको महसुस गरी आफ्नो जीवनलाई समर्पित गर्न विवेकानन्दले अमेरिकाको सिकागो सहरमा सन् १८९३ मा भएको विश्व धर्म सम्मेलनमा अध्यात्म दर्शनका गहन तथा सारभूत कुरालाई अत्यन्त प्रभावकारी ढङ्गमा प्रस्तुत गरे । सिकागोमा उनले दिएको भाषणले उनको परिचय अमर भयो । उनले विश्वभरका मानिसहरूलाई दाजुभाइका रूपमा देखे । अमेरिकामा पुगेर उनले मेरा अमेरिकन दाजुभाइ तथा दिदिबहिनीहरु भनेर सम्बोधन गरे । त्यसले उनको आत्मा उन्नतिको अवस्थालाई झल्काएको थियो भने एक सन्यासीमा चेतनाको कति विकास हुँदो रहेछ त्यसको परिचय दिएको थियो ।  

विश्वमा विवेकानन्दको चर्चा बढ्न थाल्यो तर उनलाई विवेकानन्द बनाउने रामकृष्ण परमहंस ओझेल रहे। सो देखेर  विवेकानन्द दुखी हुँदै भनेका छन्,' मेरा गुरुले म जस्ता हजारौँ विवेकानन्द बनाउने क्षमता राख्नु हुन्छ । म वहाँको एक माध्यम मात्र हुँ । '      

त्यसपछि बेलायत र फ्रान्समा समेत गएर धार्मिक प्रवचन दिए । उनले अमेरिकामा हिन्दुधर्म र दर्शनको प्रचार गर्ने केन्द्रको समेत स्थापना गरे । पछि उनपछि परमहंस योगानन्दले पश्चिम देशहरूमा आत्माको बोध तथा ब्रह्मको अनुभव गराएका थिए ।