सामाजिक, आर्थिक तथा विभिन्न पक्षमा आधारित साझा न्यूनतम कार्यक्रममार्फत नेपालको स्वतन्त्रता, सार्वभौमिकता, भौगोलिक अखण्डता, राष्ट्रिय एकता, स्वाधीनता र स्वाभिमानलाई अक्षुण्ण राख्न तथा समृद्ध नेपालको सङ्कल्प पूरा गर्न सरकारले आफ्नो कार्य दिशा सार्वजनिक गरिसकेको छ । 

तीन दिन लगाएर प्रतिनिधि सभाको बैठकमा बजेटका सिद्धान्त तथा प्राथमिकता (प्रि–बजेट) माथिको छलफल गरिएको हो । त्यसपछि अर्थमन्त्री डा. प्रकाशशरण महतले प्रश्नहरुको जवाफ दिएसँगै उक्त प्रिबजेटमाथि छलफल सकिएको थियो । यसकै आधारमा सरकारले शुक्रबार सरकारको नीति तथा कार्यक्रम ल्याउँदै छ । 

संविधानअनुसार हरेक वर्षको जेठ १५ गते आर्थिक वर्षको वार्षिक बजेट प्रस्तुत गर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसका लागि नै यतिबेला सरकार र संसद सक्रिय रहेको हो । सरकारले १९ बुँदामार्फत आर्थिक वर्ष २०८०–८१ को आर्थिक नीति तथा कार्यक्रमका लागि बजेटका सिद्धान्त र प्राथमिकता तयार गरेको हो । 

मुलुकको अर्थतन्त्र व्यवस्थापन गर्ने रणनीतिक दस्ताबेज, राष्ट्रिय आर्थिक नीति र कार्यक्रमले देशको दीर्घकालीन आर्थिक लक्ष्य सुनिश्चित गर्न यसले मद्दत गर्छ ।

नीति तथा कार्यक्रममा उल्लिखित आर्थिक नीति र कार्यक्रमका आधारमा बजेट निर्माणमा केही अप्ठ्याराहरू आउने देखिन्छ । विशेषगरी राजनीतिक विचारले असर गर्ने निश्चित रहेको छ । विभिन्न राजनीतिक वादबाट प्रेरित दलहरूले निर्माण गर्ने समझदारीले बजेटमा असर पर्नेछ । 

त्यसैगरी प्रक्षेपित राजश्व उठ्ने–नउठ्ने कुराले पनि बजेट निर्माणमा असर गर्दछ । विश्वमा आएको आर्थिक मन्दीले पारेको असरका कारण नेपाल सरकारले प्रक्षेपण गरेको राजश्व प्राप्त नगर्नाले बजेट निर्माणमा असर गर्ने छ । 

आर्थिक अवस्थामा परिवर्तनले बजेट निर्माणमा ठाडो असर पार्ने छ । मुद्रास्फीति, ब्याज दर र विनिमय दरले पार्ने असर आउँदो आर्थिक वर्षमा व्यापक हुने छाँटकाँट देखिन थालेको छ । 

राष्ट्रिय बजेटलाई  स्रोतहरू बाँडफाँड गर्ने व्यवहारिक औजारको रूपमा हेर्ने गरिन्छ । सरकारको आर्थिक नीतिको उद्देश्यभन्दा बाहिरका विभिन्न कारकहरूले असर पार्ने बजेट, सरकारको समग्र आर्थिक नीतिसँग एकरूप र  मिल्दोजुल्दो हुनु पर्ने यकिन भए पनि यसले हरेक कालखण्डमा सबै नीतिगत पहलहरूलाई पूर्ण रूपमा प्रतिबिम्बित गर्न नसकेको गुनासो पाइने गर्छ । 

आर्थिक योजना तथा उल्लिखित नीतिगत पहलहरू प्रतिबिम्बित आर्थिक नीति र साझा कार्यक्रम तथा सरकारले समग्र आर्थिक नीतिको उद्देश्य हासिल गर्न तयार गर्ने व्यवहारिक उपकरण बजेटलाई  प्रायः नेपाली अर्थशास्त्रीहरूले विशेष विश्लेषण गर्न रुचाउने गर्दछन् ।  

नीति र साझा कार्यक्रमले आगामी राष्ट्रिय बजेटका लागि आवश्यक पर्ने बेन्चमार्कहरू प्रतिस्थापना गर्ने गर्दछ र यसै कारण पनि बजेट साझा न्यूनतम कार्यक्रमको अभिन्न अङ्गको रूपमा विश्लेषण गर्ने गरिन्छ । 

सरकारी आम्दानी तथा खर्च, राजस्व सङ्कलन जस्ता आधारभूत प्राथमिकतामा जोड दिएर तयार पारिने बजेट, सरकारको आर्थिक नीतिको उद्देश्यसँग एक रूप भएको कारण पनि यसलाई विशेष चाख दिएर बुझ्ने गरिन्छ ।

यस दस्ताबेजमा आर्थिक वृद्धि प्रवर्द्धन, गरिबी तथा असमानता न्यूनीकरण, मुद्रास्फीति र विनिमय दर व्यवस्थापन जस्ता विभिन्न राष्ट्रिय पहलहरू समावेश गरिएको पाउन सकिन्छ । 

नीतिगत पहल तथा आर्थिक नीतिको उद्देश्यसँग एकै साथ गाभिएर हेर्ने सकिने नीति तथा कार्यक्रम यसै अर्थमा पनि आगामी बजेटसँग जोडेर हेर्ने गरिन्छ । 

राजनीतिक विचार, राजस्व अवरोध, आर्थिक अवस्था परिवर्तन जस्ता विभिन्न कारकहरूका कारणले गर्दा दीर्घकालीन आर्थिक वृद्धि र विकास प्रवर्द्धन प्रभाव पार्ने हुँदा बजेट निर्धारण गर्न आवश्यक स्रोतहरूको विनियोजन एवं सुनिश्चितता गर्नु पर्ने अपरिहार्य हुन्छ । सरकारको बजेट प्राथमिकता दर्साउने राष्ट्रिय आर्थिक नीति तथा कार्यक्रम त्यसैले पनि आगामी बजेट निर्धारण गर्न मार्गदर्शकको रूपमा काम गर्ने पाइन्छ । 

बजेट साझा न्यूनतम आर्थिक नीतिका उद्देश्यहरूसँग एकरूप हुने गर्दछ । आगामी वर्षको बजेट कसरी आउने र आउँदो बजेटमार्फत सर्वसाधारणले के अपेक्षा राख्ने तथा राष्ट्रिय प्राथमिकताका विषय,  स्रोतहरू बाँडफाँट जस्ता विभिन्न शीर्षकहरू अङ्कित गरिने साझा न्यूनतम नीतिले राष्ट्रिय दीर्घकालीन योजनाको समीक्षा गर्न मद्दत पुर्याउँछ । 

नेपालको सन्दर्भमा सरकारले सामान्यतया आफ्नो आर्थिक नीति उद्देश्यहरू प्रतिबिम्बित गर्ने वार्षिक बजेट तयार गर्दछ । तर बजेटले सधैँ सरकारको आर्थिक योजनामा उल्लिखित नीतिगत पहलहरूलाई पूर्ण रूपमा प्रतिबिम्बित गर्न सक्दैन भन्ने कुरा प्रस्ट छ । 

बजेट सरकारको समग्र आर्थिक नीतिका उद्देश्यहरूसँग एकरूप हुनु पर्ने हुँदा पनि खर्च प्राथमिकताहरू तथा निम्न उल्लिखित अन्य कारकहरूले यसलाई प्रभाव पार्ने गरेको यथार्थ नौलो होइन ।

नीति तथा कार्यक्रममा उल्लिखित आर्थिक नीति र कार्यक्रमको आधारमा बजेट निर्धारण गर्न असर पार्ने मुख्य तीन कारकहरू –
 

१, राजनीतिक विचारः 
नेपालको राष्ट्रिय बजेटलाई प्रभाव पार्ने प्रमुख कारकहरूमध्ये एउटा राजनीतिक विचार हो । नेपालको सन्दर्भमा सरकारले केही कार्यक्रमहरू वा पहलहरूलाई राजनीतिक प्राथमिकताका आधारमा बजेट निर्धारण गर्ने कुरा कुनै नौलो तथ्य होइन । 

उदाहरणको लागि प्रमुख घटकहरूको समर्थक, चुनावी चलखेल, पुराना वाचा तथा प्रतिबद्धता पूरा गर्न बजेटका थुप्रै अंश दोहन भइरहेको समाचार प्रकाशित भएको पढ्न सकिन्छ । त्यसैले नेपालको सन्दर्भमा तोकेका आर्थिक नीतिका उद्देश्यहरू भन्दा राजनीतिक विचार हाबी भएपछि तयार गरिने बजेट साझा न्यूनतम कार्यक्रम भन्दा विचलित हुने गरेको तथा प्राथमिकताको विषय भन्दा अन्य विषयमा बनाएको देख्न सकिन्छ । 

२, राजस्व अवरोधः
नेपालमा राष्ट्रिय बजेट निर्माणमा राजस्व अवरोधले पनि महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने गरेको पाइन्छ । सरकारले उपलब्ध राजस्वको मात्राको आधारमा खर्चलाई प्राथमिकता दिनुपर्ने हुँदा निश्चित कार्यक्रमका लागि निर्धारण गरिएको बजेट सीमित कोष क्षमताका कारण सरकारको आर्थिक योजनामा उल्लिखित नीतिगत पहलहरूलाई पूर्णतया कार्यान्वयन नहुने गरेको पाइन्छ ।

३, आर्थिक अवस्था परिवर्तनः 
राजनीतिक विचार र राजस्व बाधाहरूको अतिरिक्त, आर्थिक अवस्था परिवर्तनले पनि नेपालको राष्ट्रिय बजेटलाई प्रभाव पारेको बुझ्न सकिन्छ । 

मुद्रास्फीति, विनिमय दर र ब्याज दरहरू जस्ता कारकहरूले उपलब्ध राजस्वको मात्रा र निश्चित कार्यक्रमहरू वा पहलहरू लागू गर्ने लागतलाई असर गर्ने गर्दछ । यसैकारण पनि यसको असर बजेटमा परेको देख्न सकिन्छ । 

उदाहरणका लागि बढ्दो मुद्रास्फीतिले अनुदान वा सामाजिक कार्यक्रमहरू उपलब्ध गराउने लागत बढाउन सक्छ । जसले सरकारको बजेटलाई दबाउन सक्छ ।

त्यसैले यी कारकहरूका कारण बजेट आर्थिक नीतिको उद्देश्यसँग एकरूप नहुने गरेको विश्लेषण गर्न सकिन्छ । सरकारले आफ्नो दीर्घकालीन आर्थिक लक्ष्य, आफ्ना नागरिकको समग्र जीवनस्तरमा सुधार र प्रगतितर्फ बढाउन दुरदृष्टिका साथ आर्थिक नीति र बजेटलाई एकरूपता दिन जरुरी हुन्छ । 

नीतिगत हिसाबले दूरगामी दृष्टि अपनाउँदै तयार गरिएको बजेट दोहन हुन नदिन र सीमित श्रोतको उचित व्यवस्थापन गर्ने भार राज्य सरकारको हुन्छ । नागरिक तथा राज्यको प्राथमिकता पहिचान गर्दै आर्थिक नीति तथा कार्यक्रमको लक्ष्य हासिल गर्न राजनीतिक विचार भन्दा देश र अर्थतन्त्रको बारेमा विचार विश्लेषण गर्दै बजेटमार्फत दिशानिर्देश गरे राष्ट्रिय बजेटले पक्कै पनि पूर्णता पाउँथ्यो ।