काठमाडौँ । अमेरिका र चीनबीच प्राविधिक प्रतिद्वन्द्वी बढ्दै गएको पछिल्लो समयमा चीनले सेमीकन्डक्टर उत्पादनको लागि महत्त्वपूर्ण दुर्लभ खनिजहरूमा कडा निर्यात प्रतिबन्ध लगाएको छ ।

महत्त्वपूर्ण सामग्रीहरूको लागि विश्वव्यापी आपूर्ति श्रृंखला चुनौतीलाई तीव्र पार्दै उसले दुर्लभ खनिजहरूमा कडा निर्यात प्रतिबन्ध लगाएको हो । द न्यूयोर्क टाइम्सको हालैको रिपोर्ट अनुसार बेइजिङको नयाँ नीतिले कम्प्युटर चिप्स, आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स र सैन्य उपकरणलगायत उन्नत प्रविधिमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्ने यी आवश्यक खनिजहरूमा विदेशी पहुँचलाई सीमित गर्ने लक्ष्य राखेको छ। 

हालैका निर्यात प्रतिबन्धहरू गत अक्टोबर १ तारिखदेखि नै लागू भएको छ । निर्यातकर्ताहरूले विदेशी आपूर्ति श्रृंखलाहरूमा दुर्लभ पृथ्वी धातुहरू कसरी प्रयोग गरिन्छ भन्नेबारे चरण-चरण कागजातहरू उपलब्ध गराउन आवश्यक छ। 

यो नयाँ नियमले चीनलाई यी सामग्रीहरूको उपलब्धतामा महत्त्वपूर्ण नियन्त्रण प्रदान गर्दछ, यसले प्रभावकारी रूपमा कुन विदेशी कम्पनीहरूले तिनीहरू पहुँच गर्न सक्छन् भनेर निर्णय गर्न अनुमति दिन्छ । 

बेइजिङले यस क्षेत्रमा सरकारी स्वामित्वका उद्यमहरूमा पनि आफ्नो प्रभाव विस्तार गरेको छ । उत्पादन प्रक्रियाहरूमा नियन्त्रण सुरक्षित गर्दै र चीनभित्र खानी र प्रशोधन कार्यहरूमा विदेशी संलग्नता घटाएको छ। 

इलेक्ट्रिक कार मोटर, पवन टर्बाइन र रक्षा उपकरण जस्ता उन्नत प्रविधि उत्पादनहरूको लागि आवश्यक दुर्लभ पृथ्वीको उत्पादनमा चीनले पहिले नै प्रभुत्व जमाएको छ। हालैका परिवर्तनहरूसँग चीनको बजार प्रभुत्व थप बलियो भएको छ। 

सेप्टेम्बरमा वाणिज्य मन्त्रालयले एन्टिमोनीको निर्यातमा पनि प्रतिबन्ध लगायो - अर्धचालकहरू र सैन्य-ग्रेड टेक्नोलोजीहरूको अभिन्न सामग्री - र गत वर्ष ग्यालियम र जर्मेनियममा नियन्त्रण लगायो, जुन चिप निर्माणको लागि आवश्यक छ। 

निर्यात प्रतिबन्धको अतिरिक्त चीनले दुर्लभ पृथ्वीको खानी र उत्पादन विवरणहरूलाई राज्य गोप्य रूपमा वर्गीकृत गरेको छ । यसले यी स्रोतहरूमा राखेको रणनीतिक महत्त्वलाई जोड दिन्छ। 

चीनको दुर्लभ खनिज आपूर्ति श्रृंखलामा कडा नियन्त्रणलाई हाइलाइट गर्दै हालसालै दुई उद्योग प्रबन्धकहरूलाई विदेशी संस्थाहरूलाई जानकारी खुलासा गरेकोमा ११ वर्षको जेल सजाय सुनाइएको थियो । 

अमेरिका र सहयोगीहरूको लागि राष्ट्रिय सुरक्षा चुनौती अमेरिका र उसका सहयोगीहरूका लागि यसको असर गम्भीर छ। ह्वाइट हाउसले हालसालै चिन्ता व्यक्त गरेको छ कि दुर्लभ खनिजहरूको आपूर्ति श्रृंखलामा चीनको एकाधिकार नियन्त्रणले राष्ट्रिय सुरक्षाको लागि प्रत्यक्ष खतरा निम्त्याउँछ ।

विशेष गरी यी सामग्रीहरूले कृत्रिम बुद्धिमत्ता र उन्नत रक्षा प्रविधिहरूको लागि महत्त्वपूर्ण अर्धचालकहरूको आधार बनाउँदछ। सन् २०१० मा जब चीनले एक क्षेत्रीय विवादमा जापानमा दुर्लभ पृथ्वीको निर्यात अस्थायी रूपमा रोकेको थियो यसले चीनको सम्भावित लाभलाई जोड दिन्छ। 

परिस्थितिले पश्चिमी राष्ट्रहरूलाई विकल्पहरू खोज्न प्रेरित गरेको छ । यद्यपि चीनको जोडिएको आपूर्ति श्रृंखलासँग प्रतिस्पर्धा गर्नु ठूलो चुनौती बनेको छ। वैकल्पिक आपूर्ति शृङ्खलाहरू विकास गर्ने प्रयासहरू सुस्त छन् । किनभने चीनको कम उत्पादन लागत र रासायनिक प्रशोधन प्रगतिहरूले यसको सञ्चालनहरू दोहोर्याउन गाह्रो बनाउँछ।

दुर्लभ पृथ्वी उत्पादनमा चीनको प्रभाव उन्नत अर्धचालकहरूमा ताप प्रतिरोधी गुणहरूका लागि प्रयोग गरिने दुर्लभ पृथ्वी धातु, डिस्प्रोसियम जस्ता उदाहरणहरूमा चीनको प्रभुत्व प्रस्ट हुन्छ। 

क्यानाडाको फर्म, नियो परफॉर्मेन्स मटेरियल्स, चीनमा अन्तिम बाँकी विदेशी स्वामित्वमा रहेको दुर्लभ अर्थ रिफाइनर हो। यद्यपि, निओले भर्खरै आफ्नो वुसि रिफाइनरीको ८६ प्रतिशत हिस्सेदारी शेङ्गे रिसोर्सेसलाई बेच्ने योजना घोषणा गर्‍यो । जुन आंशिक रूपमा भूमि संसाधन मन्त्रालयद्वारा नियन्त्रित चिनियाँ फर्म हो। 

यो शिफ्टले विश्वको एक प्रमुख डिस्प्रोसियम रिफाइनरीलाई सिधै चिनियाँ स्वामित्वमा नियन्त्रण गर्छ। बेल्जियमको सोल्भे र अष्ट्रेलियाको लिनास जस्ता पश्चिमी फर्महरूले साना स्तरको डिस्प्रोसियम रिफाइनिङ क्षमताहरूमा लगानी गरिरहेको बेला, विश्वव्यापी माग पूरा गर्न उत्पादन मापन गर्ने दीर्घकालीन प्रयास रहन्छ। 

अमेरिकाको क्यालिफोर्नियामा रहेको एक मात्र अमेरिकी दुर्लभ पृथ्वी खानीको सञ्चालक एमपी सामग्रीसँग यसको परिष्करण प्रक्रियाहरू वृद्धि गर्न डिपार्टमेन्ट अफ डिफेन्स सम्झौता छ । तर यसले पूर्ण उत्पादन क्षमतामा पुग्न वर्षौं लामो यात्राको सामना गर्नुपर्छ। 

आपूर्ति श्रृंखला विविधिकरण गर्न एक दौड चीनले विश्वव्यापी दुर्लभ पृथ्वी उत्पादनको ८५ प्रतिशत नियन्त्रण गरेको र तान्जानिया, ग्रिनल्याण्ड र अष्ट्रेलियाका खानीहरूमा लगानी गर्दै, चीन बाहिर स्वतन्त्र आपूर्ति शृङ्खलाहरू स्थापना गर्नु जटिल सावित भइरहेको छ। 

चीनको विशेषज्ञता रसायन शास्त्रमा भएको प्रगतिले बलियो बनाएको छ । जसले यसको रिफाइनरहरूलाई कम लागतमा दुर्लभ पृथ्वी निकाल्न अनुमति दिन्छ। रेअर अर्थ क्षेत्रमा इन्जिनियरहरूलाई प्रशिक्षण दिन समर्पित देशका ३९ विश्वविद्यालयहरूले चीनको नियन्त्रणलाई थप बलियो बनाउने दक्ष जनशक्ति उपलब्ध गराउँछन्।

 दुर्लभ अर्थ उद्योगमा चीनको बढ्दो प्रभावले पश्चिमी देशहरूमा आफ्नो आपूर्ति शृङ्खलालाई विविधीकरण गर्ने प्रयासलाई तीव्र बनाएको छ। यद्यपि चीनको मापन, दक्षता, र डिस्प्रोसियम जस्ता अल्ट्राप्योर सामग्रीलाई परिष्कृत गर्ने विशेषज्ञताको नक्कल गर्नु एक कठिन कार्य हो, जसले अमेरिका र यसका सहयोगीहरूलाई आपूर्ति श्रृंखला अवरोधहरूको लागि बढ्दो जोखिममा पार्छ। 

उन्नत प्रविधिहरुको प्रतिस्पर्धा जारी रहँदा, दुर्लभ खनिजहरूमा चीनको प्रभुत्वले यसलाई विश्वव्यापी प्राविधिक समर्थनमा एक महत्वपूर्ण खेलाडीको रूपमा स्थान दिन्छ ।

अमेरिका र यसका सहयोगीहरूका लागि चिनियाँ दुर्लभ पृथ्वीमा निर्भरता कम गर्ने केन्द्रिय फोकस हुनेछ । यद्यपि पर्याप्त प्राविधिक र तार्किक चुनौतीहरू छन्। पछिल्लो घटनाक्रमले विश्वका दुई ठूला अर्थतन्त्रहरूबीचको प्राविधिक गतिरोधमा नयाँ चरणको सङ्केत गर्छ।