लद्धाख। धार्मिक सद्भावमा विशेष जोड दिएर बौद्ध धर्म गुरु दलाई लामाले सुन्नी मस्जिद, एक शिया मस्जिद र चर्चको भ्रमण गरेका छन्। यसले धेरै धर्महरूको एकीकरणको रूपमा लद्दाखको सान्दर्भिकतालाई आश्चर्यजनक रूपमा प्रदर्शन गरेको छ। यसो गर्दा चीनलाई धार्मिक प्रचलनमा प्रतिबन्ध लगाइएको देश भनेर बोल्दा चिनियाँहरूका लागि पनि भित्रभित्रै बलियो सन्देश थियो। दलाई लामाले अरूलाई आ-आफ्नो धर्म पालन गर्न अनुमति दिएझैँ स्वतन्त्र रूपमा आफ्नो धर्मको पालना गर्न सक्ने देशमा आफू भाग्यशाली भएको बताउने कुनै पनि अवसर गुमाएनन्। 

लद्दाखले विभिन्न तिब्बती बौद्ध सम्प्रदायहरूको प्रतिनिधित्व गरेको छ, जसमा विचारधारा र अभ्यासहरू बाहेक भूमि र सम्पत्तिका मुद्दाहरूमा उनीहरूबीच मतभेद छ। विशेष गरी लद्दाखमा भ्रमणका क्रममा दलाई लामाले यी सम्प्रदायहरूको चिन्तालाई सम्बोधन गर्न र काग्यु, निङ्मा, शाक्य र गेलुग - विभिन्न सम्प्रदायका नेताहरूलाई सचेत रूपमा एकसाथ ल्याउन गम्भीर प्रयास गरेका छन्। 

तिब्बती बौद्ध धर्मका केही प्रख्यात विद्वानहरूले दलाई लामाका लागि अन्तर-सम्प्रदायिक सद्भावको यो पक्ष सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण भएको ठान्छन्। किनभने तिब्बती समुदायलाई प्रभाव पार्ने यी सम्प्रदायहरू बीच थप भिन्नताहरू हुन सक्ने हुँदा उनी दलाई लामापछिको परिदृश्यको बारेमा चिन्तित थिए। तिब्बती समुदाय एकताबद्ध र बलियो रहन सक्ने तर साम्प्रदायिक मतभेदमा खेलेका केही सदस्यहरूको प्रतिकूल भूमिकाका लागि सक्षम रहेको उनको धारणा छ। दलाई लामाले यस क्षेत्रमा महत्त्वपूर्ण नतिजा हासिल गर्न सफल भएकाले यस अर्थमा यो भ्रमण अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ।

दलाई लामाले आफ्नो लद्दाख भ्रमणको क्रममा बौद्ध धर्मको नालन्द परम्परालाई प्रवर्द्धन गर्दै आएका छन्। जसको चिनियाँ रूपको सट्टा बौद्ध धर्मको भारतीय रूपसँग नजिकको सम्बन्ध छ। उनले नालंदा परम्पराको सान्दर्भिकता र तिब्बती बौद्ध धर्मसँगको सम्बन्धको बारेमा बारम्बार उल्लेख गरेका छन् र दुईबीच संवाद र अन्तरक्रियात्मक संलग्नता खोज्दै आएका छन्।

चीनमा आधारित तिब्बत पर्यवेक्षकहरूले दलाई लामाले नालन्द पक्षलाई आफ्नो हृदयको नजिक राख्नको लागि यो प्रयास गरेको महसुस गरेका छन्। जसले उनलाई भविष्यमा चीन वा कुनै पनि चिनियाँ बौद्ध नेताभन्दा फरक धार दिनेछ। यसरी उनले नालन्द परम्परा र तिब्बती बौद्ध धर्मसँग यसको सान्दर्भिकतालाई बढवा दिइरहेका छन्। यद्यपि धेरै चिनियाँ बौद्ध विद्वानहरूले नालन्दामा अध्ययन गरेका छन् र तिब्बती बौद्ध धर्म र बौद्ध धर्मको नालंदा रूपको बीचमा गहिरो सम्बन्ध रहेको छ, तर चिनियाँहरूले नालंदा फारमसँग कुनै पनि सम्बन्धबाट टाढा रहन्छन् किनकि यसले उनीहरूको बौद्ध धर्मको रूपलाई भारतसँग जोड्छ। यसरी नालंदा परम्पराको सान्दर्भिकता दोहोर्‍याएर दलाई लामाले चिनियाँहरूलाई आक्रोशित बनाएका छन्।

लद्दाखमा आफ्ना विभिन्न व्याख्यानहरूमा दलाई लामाले भारतलाई 'ग्यागर फग्स्पाइ युइ' भनेर उल्लेख गरेका छन्। जसको शाब्दिक अर्थ 'बोधिसत्त्वको भूमि' हो र हिमालय क्षेत्रका मानिसहरूले विशेष गरी लद्दाख क्षेत्रमा प्रयोग गर्ने शब्दावली हो। उनले यो पक्षलाई पटक–पटक जोड दिएका छन्

बुद्ध धर्मको प्रवर्द्धन गर्ने चिनियाँ प्रयासहरूको प्रतिकार गर्ने सन्दर्भमा यो भारतको लागि ठूलो कदम हो। जबकि चिनियाँहरूले आफ्नो बौद्ध परम्परालाई प्रदर्शन गरिरहेका हुन सक्छन्, दलाई लामाले भारतलाई बोधिसत्त्वको भूमि भनेर उल्लेख गर्नुको अर्थ बुद्ध धर्मसँग भारतको गहिरो जरा गाडिएको सम्बन्धको सन्दर्भमा धेरै हो।

दलाई लामाको लद्दाखको लामो भ्रमण, विशेष गरी धारा ३७० खारेज गरेपछि उनको विगतको भ्रमण र यो भ्रमणमा मुख्य भिन्नता रहेको छ। यसबाहेक, एयर फोर्स स्टेसन, लेहमा उनको भव्य स्वागत र आईएएफ हेलिकप्टरद्वारा लिंगशेतमा उनको उडानले भ्रमणको महत्त्वलाई थपेको छ। 

विगतमा चिनियाँ सरकारले दलाई लामाको बैठकका विषयमा भारतीय अधिकारीप्रति पनि संक्षिप्तमा आपत्ति जनाएको थियो। र चीनले रक्षा बललाई सक्रिय रूपमा संलग्न नहुन आग्रह गरेको छ। लद्दाखमा दलाई लामाको उपस्थितिका बीच भारतले 'हर घर झन्डा' कार्यक्रमको साथ स्वतन्त्रताको ७५ वर्ष मनाएको छ। त्यो पनि प्रतीकात्मक छ, किनकि लामा धेरै ठाउँमा कार्यक्रमको हिस्सा थिए। मठहरूमा भारतीय राष्ट्रिय झण्डा फहराएको उनको तस्बिरले स्थानीय जनसङ्ख्याका साथै विश्वव्यापी दर्शकहरूमा पनि विशेष प्रभाव पारेको छ।