काठमाडौं। दक्षिण अमेरिकाको उत्तरी तटमा लामो समयदेखि आफ्नो तेल उत्पादन र मागको लागि मान्यता प्राप्त राष्ट्र भेनेजुएलाले सन् २०१६ मा प्रति दिन २३ करोड ५५ लाख ४२ हजार ३ सय ५५ ब्यारेल तेल उत्पादन गर्दै विश्वकै १२औं स्थान ओगटेको थियो।

भेनेजुएलाको भाग्यमा तेलले हाबी हुँदै आधारभूत भूमिका खेलेको छ। तेलको बिक्री निर्यात राजस्वको ९९ प्रतिशतभन्दा बढी छ र यसको राजस्वमा एक चौथाइ योगदान गर्दछ।

सन् २०१३ मा भेनेजुएलाले बेचेको तेलको प्रति ब्यारेल मूल्य १०० डलर थियो, तर सन् २०१६ मा यो ३० डलर प्रति ब्यारेलमा झरेको थियो।

भेनेजुएलाले संयुक्त राज्य अमेरिका, चीन र अन्य लगायत धेरै राष्ट्रहरूलाई तेल निर्यात गरेको छ। 

सन् १९५९ मा भारतले भेनेजुएला राष्ट्रसँग कूटनीतिक सम्बन्ध स्थापना गरेको थियो। भारत र भेनेजुएला जस्ता केही राष्ट्रहरूले मात्र एउटै वस्तुमा व्यापार गर्छन्, र भारत र भेनेजुएला बीचको सम्बन्ध यही हो। 

यद्यपि भारतको तेल आयातको ७५ प्रतिशत मध्य पूर्व क्षेत्रबाट आउँछ, मध्यपूर्वले सन् २०१४ यता मात्र ५९ प्रतिशत तेल उपलब्ध गराएको छ, जुन २०१७ को तुलनामा १६ प्रतिशत कम हो किनभने बाँकी भेनेजुएलाले आपूर्ति गरेको थियो, यसलाई भारत सरकारद्वारा तेलको विविधीकरण रणनीतिको परिणामका रूपमा हेर्न सकिन्छ।

यद्यपि भारतीय बजार ल्याटिन अमेरिकाको उत्तरी देश यस भेनेजुएलाको लागि महत्त्वपूर्ण भएको छ, किनभने सन् २०१९ मा संयुक्त राज्य अमेरिकाले भेनेजुएलाको तेलमाथि प्रतिबन्ध लगाएपछि भारत यसका लागि दोस्रो सबैभन्दा ठुलो नगद भुक्तानी गर्ने ग्राहक हो। अमेरिकी प्रतिबन्धपछि भेनेजुएलाले रुस र चीन जस्ता अन्य देशहरूतर्फ हेर्न बाध्य भएको थियो।

भेनेजुएला र भारतको पेट्रोलियम (पेट) कोकको सम्बन्ध

तेल प्रशोधनको क्रममा निस्किने कार्बनसियस पदार्थ हो, पेट्रोलियम कोक। यो खास गरी पावर प्लान्टहरूमा इन्धनको स्रोतकोरुपमा प्रयोग हुन्छ।

भेनेजुएलाले चीन र बोलिभियालगायत धेरै राष्ट्रहरूलाई पेट्रोलियम कोक आपूर्ति गर्दै आएको छ।

कोभिड१९को महामारी अघि पनि भेनेजुएलाबाट पेट्रोलियम कोकको सबैभन्दा ठुलो आयातकर्ता बोलिभिया थियो र सन् २०२० सम्म भेनेजुएला विश्वको १०७ औं सबैभन्दा ठुलो पेट्रोलियम कोक निर्यातकर्ता थियो।

सन् २०१७ मा भारतको सर्वोच्च अदालतले हरियाणा, उत्तर प्रदेश र राजस्थानमा  पेट्रोलियम कोकको प्रयोगमा प्रतिबन्ध लगाए पनि भारतको केन्द्रीय प्रदूषण नियन्त्रण बोर्ड (सीपीसीबी)ले सबै राज्यमा पेट कोकको प्रयोग गर्न निर्देशन दिएको छ।

एक टन पेट्रोलियम कोक कोइला भन्दा महँगो हुन्छ तर, यो जलाउँदा यसले बढी ऊर्जा उत्पादन गर्छ। पेट्रोलियम कोकलाई कोइलाको प्रतिस्थापनको रूपमा पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ किनभने  पेट्रोलियम कोकलाई इन्धनमा परिणत गर्दा ८००० किलो क्यालोरी ऊर्जा प्रतिकेजी उत्पादन हुन्छ जुन, कोइलाको तुलनामा दोब्बर हो।

यसबाहेक पेट्रोलियम कोकमा कम वाष्पशील पदार्थ हुन्छ र वाष्पीकरण हुँदा कुनै नोक्सान हुँदैन, तरल इन्धनको तुलनामा ढुवानी गर्न पनि सजिलो हुन्छ।

सन् २०२२ को सुरुदेखि पहिलो पटक भारतीय कम्पनीहरूले भेनेजुएलाबाट ठुलो मात्रामा पेट्रोलियम कोक आयात गर्न थालेका छन् । विगत केही महिनादेखि र सन् २०२२ को मार्च देखि भारतले कोइला सङ्कटका कारण विद्युत् अभावको सामना गरिरहेको छ। 

रुस-युक्रेन युद्ध सुरु भएदेखि नै विश्वव्यापी रूपमा कोइलाको मूल्यमा भएको वृद्धिले उच्च मूल्य रेकर्ड कायम गरेको छ, भारत जस्ता धेरै देशहरू र युरोपका धेरै विकसित देशहरूले पनि द्वन्द्वका कारण नोर्ड स्ट्रिमलाई नियन्त्रण गर्दा पीडित भएका छन्। 

पाइपलाइनको मर्मतसम्भार जस्ता बहानाहरू दिँदै रुसले युरोपलाई ग्यास आपूर्ति बन्द गरेको छ, यो द्वन्द्व बेलायत, जर्मनी र अन्य धेरै देशहरूका लागि विनाशकारी हुन सक्छ जहाँका कारखानाहरू मात्र नभई रुसी ग्यास आपूर्तिमा प्रत्यक्ष निर्भर छन्। 

जाडो याममा चाहिने अत्यधिक ऊर्जाका मागमा अभाव हुँदा यसले युरोपमा मन्दि ल्याउने चिन्ता छ। आफ्नो कोइला प्लान्ट खोल्न, यस्तो समयमा भेनेजुएला जस्ता देशहरूबाट भारत जस्ता देशहरूमा पेट कोकको आपूर्ति एक प्रमुख सहयोगी कारक हुन सक्छ र विगत केही महिनादेखि, भारतीय कम्पनीहरूले भेनेजुएलाबाट ठुलो मात्रामा पेट कोक आयात गरिरहेका छन्। 

रुस युक्रेन युद्धले धेरै देशहरूलाई असर गरिरहेको भए पनि पेट कोकको आपूर्तिसँगै भारतले आफ्नो ऊर्जा संयन्त्र चलाउन कोइलाको आपूर्तिमा भर पर्नु पर्ने छैन।

भारतका धेरै सिमेन्ट कारखानाहरूले अप्रिल र जुलाईको बीचमा १ लाख ६० हजार टन पेट कोक प्राप्त गरेका थिए, जसमा अगस्टमा कम्तीमा८० हजार टनको अर्को ढुवानी भएको थियो। भेनेजुएलाबाट किन्नु अघि भारत संयुक्त राज्य अमेरिका वा साउदी अरेबिया जस्ता राष्ट्रहरूमा पेट कोकका लागि निर्भर थियो।

अन्तमा

भेनेजुएलाले भारतमा ठुलो मात्रामा पेट कोक निर्यात गरिरह्यो भने, यसले भारतलाई मात्र नभई दक्षिण अमेरिकी देशलाई पनि फाइदा पुग्ने कुरा दुवै देशले बुझेका छन् किनभने भारतले भेनेजुएलाबाट तेल आयात गर्दा भारत भेनेजुएलाका लागि दोस्रो ठुलो तेल आयात गर्ने देश थियो। र अब भारतले भेनेजुएलाबाट त्यही मात्रामा पेट कोक आयात गर्न थाल्यो भने अमेरिकाको तुलनामा ५० देखि ६० डलर छुटमा पेट कोक बिक्री गर्दै आएको विगत तीन वर्षदेखि पीडित देशलाई राहत मिल्न सक्छ।

भेनेजुएलाले लामो समयदेखि पेट कोकको भण्डार गर्दै आएको छ, किनभने यसले ल्याटिन अमेरिकी देशको पूर्वाधार समस्याहरू समाधान गर्न मद्दत गर्न सक्छ र भारतीय बजारमा मात्र नभई भेनेजुएलाले विश्व बजारमा थप आपूर्ति गर्न सक्छ। भेनेजुएलाले दैनिक २ करोड ५० लाख भन्दा बढी पेट कोक उत्पादन गरिरहेको छ।

यदि पेट्रोलियम कोक बीचको व्यापार जारी रह्यो भने, भारतले अमेरिका वा रुस जस्तो कुनै देशमा निर्भर रहनु पर्दैन, किनकि रूस-युक्रेन द्वन्द्वले भारत जस्ता देशहरूलाई कुनै पनि राष्ट्रको साथ दिन गाह्रो बनाएको छ र भेनेजुएलाका लागि यसले अर्थतन्त्रलाई फेरि लयमा ल्याउन मद्दत गर्नेछ।