काठमाडौं । रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनको युक्रेनमाथिको आक्रमणपछि अन्य पूर्व सोभियत राज्यहरू सम्भावित सीमा द्वन्द्वको जोखिमको डरले मास्कोको घेराबाट टाढिने संकेत गरिरहेका छन् ।
युक्रेनको छिमेकी मोल्डोभादेखि काकेशस हुँदै मध्य एशियाको काजखस्तानसम्म फैलिएको अस्थिरताको चापमा युद्धले कम्पनहरू पुर्याएको छ। तथाकथित फ्रोजन द्वन्द्व वा ठूलो रुसी समर्थक अल्पसंख्यक भएका देशहरूमा पुटिनको मनसाय राष्ट्रिय सुरक्षाको तत्काल प्रश्न बनेको छ।
कार्नेगी मस्को सेन्टरका रुसी विदेश नीति विशेषज्ञ अलेक्ज्याण्डर बाउनोभले भनेका छन्, ‘पुटिनले युक्रेनमा आफ्नो असफलतालाई ठूला संकटमा लुकाउन आवश्यक भएमा रुसले अन्य मोर्चाहरू खोल्न सक्छ। यसै समयमा रुसी नेतृत्वले असीमित स्रोत नभएको र युक्रेनमै ती पर्याप्त छैनन् भनेर बुझ्छ।’
यो एक आफ्नो वर्चस्वको लागि प्रतिद्वन्द्वी शक्तिको बीचमा स्यान्डविच भएको क्षेत्र हो । टर्कीले आफ्नो सहयोगी अजरबैजानलाई २०२० को युद्धमा आर्मेनियालाई हराउन मद्दत गरेपछि आफ्नो प्रभाव बढाउन खोजिरहेको छ ।
चीनले युरोपेली व्यापार मार्गमा आफ्नो उपस्थिति विस्तार गरिरहेको छ र इरानले क्यास्पियन सागर क्षेत्रमा आफ्नो स्थिति बलियो बनाउन चासो राखेको छ।
युद्धलाई लिएर क्रोएसियामा भइरहेको राजनीतिक विभाजन र सर्बियाले क्रेमलिन सम्बन्धलाई खुकुलो पार्न युरोपेली दबाबको सामना गरिरहँदा यसको तरंग बाल्कनसम्म महसुस भइरहेको छ।
युक्रेनले कडा रूपमा रक्षा गरिरहँदा रुसले त्यहाँ आफ्ना लक्ष्यहरू हासिल गर्न सक्छ कि सक्दैन भन्ने कुरा अस्पष्ट छ । यस बाहेक सानो फाइदाका लागि ठूलो सैन्य हानि र अन्तर्राष्ट्रिय अलगाव ल्याएको द्वन्द्वलाई थप विस्तार गर्ने भुख रुसमा छ कि छैन भन्ने अर्को कुरा हो ।
तर पनि भूतपूर्व सोभियत साम्राज्यमाथि प्रभुत्व जमाउन पुटिनले रुसी अधिकारीहरूले भन्ने गरेको पश्चिमासँगको प्रोक्सी टकरावलाई बढाउने जोखिम भने छ ।
पुटिनले सोमबार कजाकिस्तान, आर्मेनिया र बेलारुस लगायतका ६ भूतपूर्व सोभियत राज्यहरूको सामूहिक सुरक्षा सन्धि संगठनका साथी नेताहरूसँग क्रेमलिन शिखर सम्मेलनसमेत गरेका छन् ।
क्रेमलिनले युक्रेनमा रुसले भन्दै आएको ‘विशेष सैन्य अपरेशन’ मा सीएसटीओ ९सीस्टो०को समर्थन खोज्ने आंकलन समेत गरिएको छ । पुटिनले गत जनवरीमा पश्चिमी युरोपको आकार भएको देश कजाकस्तानमा राष्ट्रपति कासि जोमार्ट तोकायेभलाई हिंसात्मक विद्रोह रोक्न मद्दत गर्न सेना आफ्नो पठाएका थिए । जसले एक किसिमको रुसी सर्वोच्चता देखाउँछ ।
तोकायेभले ‘हाम्रो राज्यको सुरक्षा, सार्वभौमसत्ता र क्षेत्रीय अखण्डता सुनिश्चित गर्नको लागि महत्वपूर्ण आवश्यकता’ उल्लेख गर्दै पुटिनलाई समर्थन गरेका छैनन् । जहाँ १ करोड ९० लाख जनसंख्याको झन्डै पाँचौं भाग साझा सीमाना नजिकै बसोबास गर्ने रुसी जनसंख्या छ ।
तोकायेभका डेपुटी चिफ अफ स्टाफ, टिमुर सुलेमेनोभले युरएक्टिभसँग मार्च २९ को अन्तर्वार्तामा बोल्दै भनेका छन्, ‘निस्सन्देह रुपमा रुसले हामीलाई उनीहरूको पक्षमा चाहन्छ तर काजखस्तानले युक्रेनको क्षेत्रीय अखण्डताको सम्मान गर्दछ।’
अजरबैजानले विवादित नागोर्नो काराबाख क्षेत्रमा आफ्नो युद्ध रोक्नको लागि पुटिनले व्यक्तिगत रूपमा मध्यस्थता गरेको युद्धविराम अन्तर्गत आफ्नो सेनालाई आर्मेनियाली सेनाहरूबाट अलग गर्ने रूसी शान्ति सैनिकहरूलाई चुनौती दिएको छ।
अजरबैजानले गत वर्ष टर्कीसँग रक्षा सन्धिमा हस्ताक्षर गरेको थियो । अर्मेनियाले काकेशसमा रुसको एकमात्र स्थायी सैन्य अड्डा राखेको छ । आर्मेनियाको पराजयपछि प्रधानमन्त्री निकोल पाशिन्यानले आफ्नो ऐतिहासिक शत्रु टर्कीसँगको सम्बन्धलाई सामान्य बनाउन वार्ता शुरु गरेका छन् ।
कजाख नेता बनेपछिको पहिलो राज्य भ्रमणको क्रममा टोकाइभले मे १० मा टर्कीका राष्ट्रपति रेसेप तैयप एर्दोगानसँग रक्षा सम्बन्धलाई थप गहिरो बनाउने सम्झौतामा हस्ताक्षर गरेका थिए । दुवै पक्षले टर्किश जासुसी र आक्रमणकारी ड्रोन काजखस्तानमा पनि उत्पादन गर्ने सम्झौतामा पनि हस्ताक्षर गरेका थिए ।
शहर ध्वस्त पारेर युद्ध अपराधको आरोप लागेको क्रेमलिनले युक्रेनमा रुसीभाषीलाई संरक्षण गरिरहेको भन्ने दाबीले मोल्डोभामा समेत चेतावनीको पुर्याएको छ ।
मोल्डोभाकी राष्ट्रपति माइया सान्डुले गत महिना युक्रेनको सीमावर्ती अलग्याइएको ट्रान्सनिस्ट्रियाको रुस समर्थक क्षेत्रमा विष्फोट भएको आफ्नो सेनालाई थप सजग रहन आग्रह गरेकी थिइन् । ट्रान्सनिस्ट्रियामा १५०० रुसी सेना रहेका छन् ।
मे ४ मा युरोपेली संघको सदस्यता खोज्ने मोल्डोभाको भ्रमणका क्रममा युरोपेली परिषद्का अध्यक्ष चार्ल्स मिशेलले सैन्य उपकरण उपलब्ध गराउने वाचा गरेका छन् ।
अमेरिकी राष्ट्रिय खुफिया निर्देशक एभरिल हेन्सले मे १० मा भनेका थिए, ‘पुटिनले युक्रेनको पूर्व र दक्षिणी भाग हुँदै ट्रान्सनिस्ट्रियासम्मको भूभाग कब्जा गर्ने लक्ष्य राखेको हुनसक्छ ।’
युक्रेनको दक्षिणी खेरसन क्षेत्रमा क्रेमलिनले कब्जा गरेपछि स्थापना गरेको सरकारले रुससँग सामेल हुन आग्रह गर्ने तयारी गरेको छ । रुसी सेनाले सन् २००८ को युद्धपछि जर्जियाका दुई क्षेत्रहरू कब्जा गरिसकेका छन्, जसमा दक्षिण ओसेटिया पनि समावेश छ जहाँका निवर्तमान राष्ट्रपतिले शुक्रबार यसले रुसमा सामेल हुन जुलाई १७ मा जनमत संग्रह गर्ने भएको बताएका छन् ।
क्रेमलिनले भोटलाई समर्थन गर्छ भन्ने संकेत गरेको छैन। सो क्षेत्रका नवनिर्वाचित राष्ट्रपतिले मिति नतोके पनि उनले रुसको हिस्सा बन्नमा समर्थन गरेका छन् ।
जर्जियाली अधिकारीहरूले आफूबाट अलग भएको क्षेत्रमा हुन लागेको जनमतसंग्रहको धक्काप्रति सावधानीपूर्वक प्रतिक्रिया देखाएका छन् । किभले जसरी नै युरोपियन युनियन एवं उत्तर एट्लान्टिक सन्धि संगठन (नेटो) को सदस्यता खोज्दै युक्रेन युद्धमा मस्कोको विरोध नगरी सावधानी अपनाएका छन्।
पश्चिमी प्रतिबन्धनबाट जोगिएर मास्को नेतृत्वको युरेसियन इकोनोमिक युनियनका सदस्यहरू जस्तै काजाकिस्तान र अर्मेनियाबाट ग्रे आयातको बाटो खोज्न यी मुलुकसँग रुस थप बाँधिन प्रोत्साहित छ ।
यस्तै मध्य एसियादेखि टर्कीसम्मका देशहरूले काजखस्तान, अजरबैजान र जर्जिया हुँदै रुसलाई बाइपास गर्ने ट्रान्स क्यास्पियन मार्गमा व्यापार बढाउन काम गरिरहेका छन् । पाइपलाइनहरूले काकेशसबाट रुसी छेउछाउँ हुँदै युरोपसम्म ऊर्जा पुर्याउँछन्।
रुस विरुद्धको प्रतिबन्धले युरेशियन इकोनोमिक युनियनमा थप एकीकरणको विषयमा काजखस्तानमा शङ्काहरू बढ्दै गएको छ। तत्कालीन युक्रेनी राष्ट्रपति भिक्टर यानुकोभिचको ईयू सम्झौता खारेज गर्ने र पूर्व सोभियत ब्लकसँग घनिष्ठ सम्बन्ध खोज्ने निर्णयले युक्रेन संकट शुरु गरेको थियो । यसै कारण सन् २०१४ मा पश्चिम समर्थक क्रान्तिले उनको पतन गरेको थियो र पुटिनले क्रिमियालाई कब्जा गरेका थिए ।
अल्माटीमा रहेको जोखिम मूल्याङ्कन समूहका निर्देशक डोसिम सत्पायेभले भनेका छन्, ‘युरेशियन युनियनबाट बाहिरिने कुनै पनि प्रयासलाई रुसले शत्रुताको रूपमा हेर्नेछ ।’
रुसको सहयोगी बेलारुस अन्य पूर्व सोभियत छिमेकीहरूको लागि सावधानीपूर्ण कथा हो। लामो समयका शासक अलेक्जेन्डर लुकाशेन्कोले पुटिनलाई युक्रेनमा आक्रमण गर्न बेलारुसलाई लन्चप्याडको रूपमा प्रयोग गर्न अनुमति दिएका थिए । तर उनी आफैंले भने सेना पठाएका छैनन् । सन् २०२० को विवादित चुनावमा विरोधलाई कुचल्दै अघि बढेयता उनको क्रेमलिनमा उच्च निर्भरता छ ।
'रुसी सेनाहरू बेलारुसमा छन्, र लुकासेन्को आफ्नो सिट (सत्ता)मा हुँदा बेलारुस स्वतन्त्र छैन,' निर्वासित विपक्षी नेता स्विटलाना त्स्कीहानुस्कायाले भनेका थिए ।
मध्य र पूर्वी यूरोपका लागि जर्मन मार्शल कोषका निर्देशक जोर्ग फोरब्रिगले भनेका छन्, बेलारुसले 'स्वतन्त्रताका केही विशेषताहरू राख्छ तर, यो क्रेमलिनद्वारा नियन्त्रित छ ।'
