काठमाडौँ। रुस-युक्रेन युद्धले आर्थिक आपूर्ति शृङ्खलादेखि लिएर भूराजनीतिक प्रतिस्पर्धासम्म सबै तहमा ठूला सक्तीहरूबिचको विश्व राजनीतिको गतिशीलतालाई आमूल परिवर्तन गरेको छ। सन् २०२२ को फेब्रुअरी २४ मा युद्ध सुरु भएदेखि पश्चिमी विश्वले विशेष गरी संयुक्त राज्य अमेरिका र युरोपेली सङ्घले युद्धको सजाय स्वरूप रुसमाथि ठूलो मात्रामा आर्थिक प्रतिबन्धहरू लगाए।

समय बित्दै जाँदा, प्रतिबन्धहरू गम्भीर रूपमा बढाइएका छन्, जसले फलस्वरूप रुसको आर्थिक स्थिरतालाई अपाङ्ग र विफल बनाएको छ भने, यसले विश्वव्यापी आर्थिक लचिलोपनमा स्पिलओभर प्रभाव समेत ल्याएको छ।

यसको विपरीत भ्लादिमिर पुटिनले आफ्नो ट्रम्प कार्डहरू तेल र ग्यासको साथ पश्चिम विरुद्ध चतुर कार्ड खेल खेलेका छन्। विशेष रूपमा उल्लेख गर्न रुस कच्चा तेल, पेट्रोल र डिजेल जस्ता प्रशोधित तेल उत्पादनहरूको प्राथमिक निर्यातकर्ता हो जहाँ यसले प्रति दिन लगभग ५० लाख ब्यारेल कच्चा तेल र ३० लाख ब्यारेल तेल उत्पादनहरू निर्यात गर्दछ।

निर्यातको यी मात्राहरू रुसको कुल राजस्वको लगभग ४० प्रतिशत हुन जान्छ। यसबाहेक रुस ओपेक प्लसको एक महत्त्वपूर्ण सदस्य हो, जुन विश्व तेल बजारमा सबैभन्दा ठूलो तेल उत्पादक र निर्यातकर्ता हो।

यस सन्दर्भमा, पश्चिम, रुस, र ओपेक प्लसको नेतृत्वमा तेलको राजनीति विश्वभर ऊर्जा सङ्कटमा परिणत हुने प्रमुख समस्याहरू मध्ये एक हो।

यसैले पनि युक्रेन युद्धको बीचमा साउदीको तेल राजनीतिको मार्गले पनि धेरै चाखलाग्दो घटनाक्रमलाई रेखाङ्कित गरेको छ। साउदी अरेबिया, ओपेक प्लसको लिडर जसलाई कुनै समय संयुक्त राज्य अमेरिका र पश्चिमको प्रमुख सहयोगीहरू मध्ये एक मानिन्थ्यो उसले आफ्नो उच्च आवश्यकताहरू पूरा गर्न तेल उत्पादन बढाउन कुनै सहानुभूति देखाएको छैन।

यो देशले अहिले अमेरिकी प्रभावको चन्द्रमाबाट बाहिर निस्केर आफ्नो स्वार्थलाई पछ्याइरहेको छ र त्यसको परिणामलाई कुनै पनि हदसम्म वास्ता गरेको छैन। २०२१ को ईआईए अनुमान अनुसार शीर्ष तीन तेल उत्पादक देशहरू मध्ये, साउदी अरब प्रति दिन १ करोड ८ लाख हजार ब्यारेल तेल उत्पादनसहित अमेरिकापछि दोस्रो स्थानमा रहेको छ।

तेल उत्पादनको यति ठूलो मात्रामा अमेरिकाको मागहरूप्रति साउदी अरेबियाको विरोध पश्चिमका लागि अत्यन्त चिन्ताजनक छ। यसबाहेक जाडोले युरोपको ढोकामा ढकढक्याइरहेको छ जसले युरोपेली देशहरूलाई तेल र ग्यासको उच्च मागको लागि अझ कमजोर बनाउन सक्छ।

यसको विपरीत हालै रुसी तेलमा ईयुद्वारा अपनाएको ६० डलरको मूल्य सीमाले रुसको नीति निर्माणमा प्रतिकूलता ल्याउनेछ जसले यी देशहरूलाई असर गर्न सक्छ, यद्यपि यो निर्णय रुसको तेल र ग्यासबाट आउने समग्र राजस्वलाई रोक्नको लागि लिइएको हो।

तेल उत्पादक ब्लकहरू र देशहरू: योगदान र महत्त्व
विस्तृत व्याख्यामा जानुअघि विश्व ऊर्जा बजारमा तेल ब्लकहरूको विविध महत्त्व र योगदानको एक झलक हेनरौं। सन् २०२१ को अनुमान अनुसार विश्वभर कुल तेल उत्पादन ८ करोड ९९ लाख ब्यारेल प्रतिदिन रहेको थियो। क्षेत्रको आधारमा मध्य पूर्वका देशहरूको अनुमानित तेल उत्पादन शीर्षमा रहेको छ।

यस क्षेत्रले २ करोड ८१ लाख ब्यारेल तेल प्रति दिन उत्पादन गर्छ। जबकि उत्तर अमेरिकी क्षेत्रले २ करोड ३९ लाख ब्यारेल तेल प्रति दिन उत्पादन गर्छ।

एसिया प्रशान्त क्षेत्रले ७३ लाख ब्यारेल तेल प्रति दिन र अफ्रिकी क्षेत्रले ७२ लाख ब्यारेल तेल प्रति दिन उत्पादन गर्छ। यस सन्दर्भमा दक्षिण अमेरिका र युरोपको योगदान पनि धेरै महत्त्वपूर्ण छ, जबकि ल्याटिन अमेरिकी क्षेत्र ५९ लाख ब्यारेल प्रति दिन र युरोपले ३४ लाख ब्यारेल तेल प्रति दिन उत्पादन गर्छ।

सङ्गठनात्मक परिप्रेक्ष्यमा ओपेकले सबैभन्दा बढी ३ करोड १७ लाख ब्यारेल तेल प्रति दिन उत्पादन गर्छ। यो विश्वभरको कुल तेल उत्पादनको लगभग ३५ प्रतिशत हो।

यस्तै कमनवेल्थ अफ इन्डिपेन्डेन्ट स्टेट्स(सीआईएस) को तेल उत्पादन लगभग १ करोड ३८ लाख ब्यारेल प्रति दिन रहेको छ।

विशेष गरी रुसी तेल उत्पादनको बारेमा कुरा गर्दा अमेरिका र साउदी अरेबिया पछि विश्वको तेस्रो ठूलो तेल उत्पादक भएकोले रुसले अहिले प्रति दिन लगभग १ करोड १३ लाख ब्यारेल तेल उत्पादन गर्छ।

जुन संसारभरको कुल तेल उत्पादनको १२ प्रतिशत भन्दा बढी हो। यति ठूलो योगदान र बजार प्रोत्साहनको कारण युरोप रुसी ऊर्जामा धेरै निर्भर छ।

रुसले ईयु देशहरूको लगभग ४० प्रतिशत तेल र प्राकृतिक ग्यास आपूर्तिका लागि योगदान गर्दछ। यद्यपि शीर्ष दस तेल उत्पादक देशहरू मध्ये पाँच मध्य पूर्व क्षेत्र र ओपेकका हुन्, जसले विश्वको कुल तेल उत्पादनको २७ प्रतिशत हिस्सा ओगट्छन्।

यसबाहेक अब्जर्भेटरी अफ इकोनोमिक कम्प्लेक्सिटी (ओईसी-२०२२०) का अनुसार साउदी अरब विश्वको सबैभन्दा ठूलो कच्चा पेट्रोलियम निर्यातकर्ता भएकोले कच्चा पेट्रोलियम निर्यात गरेर यसले करिब ९५.७ अर्ब अमेरिकी डलर कमाउँछ।

यस हिसाबले सन् २०२० मा अमेरिका र क्यानडाले क्रमशः ५२.३ अर्ब र ४७.२ अर्ब डलर कमाए भने दोस्रो ठूलो आपूर्तिकर्ता र ओपेक प्लसको महत्त्वपूर्ण सदस्य रहेको रुसले विश्व ऊर्जा बजारबाट ७४.४ अर्ब डलर कमाएको थियो।

तसर्थ, युरोप मध्यपूर्व र रुसी ऊर्जामा निर्विवाद रूपमा निर्भर भएकाले रुसी तेलमा प्रतिबन्ध लगाएपछि र साउदी अरबले प्रतिकूलता पछ्याउन थालेपछि तेल राजनीतिको गतिशीलता व्यवस्थापन गर्न उनीहरूका लागि झन् जटिल बन्दै गएको छ।

रुसी तेल र यसको उद्देश्यहरूमा हालैको मूल्य सीमा

हालै ईयु, ग्रुप अफ सेभेन (जी७) र अस्ट्रेलियाले पेट्रोलियम उत्पादन र रुसको समुद्री तेलमा प्रति ब्यारेल ६० अमेरिकी डलर मूल्य क्याप स्वीकृत गर्दै लागु गरेको छ।

युरोपेली सङ्घ बाहेकका अधिकांश पश्चिमी देशले गत मार्चदेखि रुसको ऊर्जा क्षेत्रमा प्रतिबन्ध लगाएका थिए भने, तेल प्रतिबन्धका विवादित विषयमा छलफल गर्न युरोपेली सङ्घले झन्डै ६ महिना लगाएको थियो।

युक्रेनी राष्ट्रपतिले लामो समयदेखि रुसी अर्थतन्त्रलाई कमजोर पार्न ठोस निर्णय नगरेकोमा युरोपको आलोचना गर्दै आएका छन्। यद्यपि, तेलमा हालैको प्रतिबन्ध प्रतिबन्धको शृङ्खलामा पहिलो हो र त्यसपछि, फेब्रुअरी २०२३ मा पेट्रोलियम उत्पादनहरू पनि प्रतिबन्धित हुने निर्णय भएका छन्।

यद्यपि यो तर्क छ कि विश्व बजारमा रुसी तेल प्रतिबन्ध लगाउँदा आउने परिणामहरूको विरुद्ध सुरक्षा भल्भका रूपमा मूल्य क्याप लगाइएको हो।

तेलको मूल्यमा अस्थिरता नियन्त्रण गर्ने, विकासोन्मुख देशहरूको आवश्यकताहरू पूरा गर्नको लागि ईयु बजार बाहिर रुसी पेट्रोलियम उत्पादनहरूको निर्दोष आपूर्ति सुनिश्चित गर्दै, र महत्त्वपूर्ण रूपमा ऊर्जा बिक्रीबाट रुसको राजस्वलाई विफल पार्ने तीन प्रमुख उद्देश्यहरूका साथ मूल्य क्यापलाई स्पष्ट रूपमा राजनीतिक नियतले शोषण गरिएको छ।

तर, रुसले तेलको मूल्य ६० डलरलाई अस्वीकार गर्दै पश्चिमी देशहरूलाई गम्भीर प्रतिक्रियाको चेतावनी दिएको छ।

कसले पाउँछ र कसले गुमाउँछ ?
विश्व बजारमा रुसी तेलमाथि प्रतिबन्ध लगाउने कडा नतिजाको विरुद्धमा ६० डलरको मूल्य क्यापलाई सेप्टी भल्भको रूपमा प्रस्तुत गरिएको तर्क गरे पनि राजनीति रूपमा यो स्पष्ट छ कि यो तेल बेचेर रुसले राजस्व नकमाओस् भन्ने उद्देश्यले हो।

भ्लोदिमिर जेलेन्स्कीले यो मूल्य क्याप रुसको लागि एकदम सहज भएको भन्दै यसलाई अझ कम गर्न भनेका छन्। यद्यपि रुसले पूर्ण हृदयले मूल्य क्यापलाई अस्वीकार गर्‍यो र यस विरोधको पछाडि धेरै कारणहरू छन्।

यस्तो देखिन्छ कि रुसले आरामदायी मूल्य क्यापको कारणले हरेक महिना आफ्नो राजस्वको ठूलो रकम गुमाउने छैन तर, रुसले आफ्नो राजस्वको कुल सङ्कलनमा उल्लेखनीय घाटा सहनेछ।

केही दिनदेखि रुसले युरोपमा लगभग १७ लाख ब्यारेल प्रति दिन ढुवानी गरिरहेको छ। चाखलाग्दो कुरा के छ भने, मास्कोको लागि यो ठूलो मात्राको तेल बजारलाई अर्को ठाउँमा बदल्न धेरै गाह्रो हुनेछ।

यस सन्दर्भमा रुससँग ईयु बाहिर बेच्ने विचार गर्ने अर्को ठाउँ छैन र मास्कोको लागि कठोर हुने निर्णयलाई मान्दै तेल बेच्नु परेको छ। यसबाहेक, रुसले पनि लजिस्टिक क्रक्समा प्रति दिन डेढ लाख ब्यारेल तेल गुमाउनेछ किनभने यससँग पहिलेको निर्यात हटाउन पर्याप्त जहाज र पाइप लाइनहरू छैनन्।

फलस्वरूप रुसले भोल्युमहरू गुमाउनेछ, यद्यपि यसले हालको मूल्य प्राप्त गर्दछ। साथै, भूराजनीतिक गतिशीलता पनि यस सन्दर्भमा सघन हुँदै गइरहेको छ। साउदीको नेतृत्वमा रहेको ओपेकले विश्व बजारमा हराएको १५ लाख ब्यारेल रुसी तेललाई प्रतिस्थापन गर्न तेल उत्पादन बढाउने सम्बन्धमा गरेको निर्णय तेल राजनीतिको अर्को महत्त्वपूर्ण कारक हुनेछ, यद्यपि ओपेकले अहिलेसम्म कुनै वक्तव्य दिएको छैन।

यदि ओपेकले उत्पादन बढाउँदैन भने, ब्रेन्ट निर्णय गरिएको तेलको मूल्य प्रति ब्यारेल १०० डलरमा जानुपर्नेछ। यस्तो मूल्य र छुट मूल्यको साथ पनि रुसले हालको मूल्य क्याप भन्दा बढी पैसा कमाउनेछ।

यसको विपरीत यसले निर्यातको मात्राको हिसाबले अझै पनि गुमाउनेछ र यो राजनीति युद्धमा रुसको लगानीलाई बाधा पुर्‍याउन पश्चिमाहरूले चलाखीपूर्वक खेल खेलेको छ।

भविष्यको प्रक्षेपण के हो?
अमेरिका, ईयू, ओपेक र रुसबिचको तेल राजनीतिको भावी प्रक्षेपणले निकै द्वन्द्वात्मक दृष्टिकोणलाई चित्रण गर्छ जसले ऊर्जा सङ्कटलाई गम्भीर रूपमा उत्प्रेरित गर्न सक्छ जहाँ विकासोन्मुख देशहरू परिणाममा बलिको बोका हुनेछन्।

यद्यपि, युरोपेली देशहरूले ओपेकलाई आफ्नो तेल उत्पादन बढाउन दबाब जारी राख्नेछन् तर साउदी अरेबियाले पाठ्यक्रम ट्रेस गर्ने सम्भावना छैन।

वैकल्पिक रूपमा, पश्चिमी देशहरूले पनि आफ्नो चरम आवश्यकताहरू पूरा गर्न पश्चिम एसियाली र पश्चिम अफ्रिकी देशहरूबाट थप तेल आयात गर्ने प्रयास गरिरहेका छन् तर, पाइपलाइन र ढुवानीमा केही समस्याहरू छन्।

अमेरिकामा टेक्सास तेल उत्पादन पनि युरोपको मागको अर्को विकल्प हुन सक्छ तर, प्रश्न यो छ कि अमेरिकाले उत्पादन बढाउने हो या हैन। यद्यपि, युरोप अहिले दुई वटा समस्यामा फसेको छ, पहिलो साउदीको नेतृत्वमा रहेको ओपेक उत्पादन बढाउन विपरीत छ र नतिजा स्वरूप उनीहरूले राम्रो मूल्यमा रुसी तेल किन्न जारी राख्न सक्दैनन् र दोस्रो जाडो यस क्षेत्रमा प्रवेश गर्दै छ।

यसै एक कमजोर अवस्थामा रुसले आफ्नो स्रोतको फाइदा उठाउनेछ। त्यसै गरी रुस पनि युरोप ले नेतृत्व गरेको नाजुक तेल राजनीतिबाट गुज्रनेछ, यद्यपि यसको हातमा चीन, भारत र टर्कीका ठूला बजारहरू भने रहने छन्।

भविष्यको प्रक्षेपण जेसुकै होस् तर पश्चिमा मुलुकहरूको शक्ति, वर्चस्वको चलखेलमा विकासोन्मुख देशहरूलाई बलिको बोको बनाउनबाट जोगाउन र जोगिन जरुरी छ।