काठमाडौं । पछिल्ला महिनाहरूमा इजरायलले खाडी राज्यहरूसँग ठुलो सैन्य सहयोग खोजिरहँदा र 'मध्य पूर्वी नेटो'कै निर्माणसम्मको सुझाव आउँदा यस क्षेत्रको सुरक्षा संरचनाको विषयमा धेरै चर्चा हुन थालेको छ ।

यो बहस गत जुलाईमा अमेरिकी राष्ट्रपति जो बाइडेनको मध्य पूर्वको भ्रमणका बेला अमेरिकी नेतृत्वमा गोप्य क्षेत्रीय रक्षा गठबन्धनको छलफल भएको रिपोर्ट बाहिरिएपछि पछि झनै तीव्र भएको छ ।

यद्यपि, यो विचार अझै धेरै हदसम्म अपरिपक्व छ, र यसको कार्यान्वयनको पाटोले धेरै कठिन अवरोधहरूको सामना गर्नेछ।

उदीयमान इनिसिएटीभ

मध्य पूर्वी सुरक्षा गठबन्धनको विचार नयाँ भने, होइन र यसलाई अमेरिकाले सन् १९५० देखि प्रवर्द्धन गर्दै आएको छ भने, केन्द्रीय सन्धि सङ्गठन (सेन्टो) यस्ता पहलको शृङ्खलाहरूमा पहिलो हो।

पूर्व अमेरिकी राष्ट्रपति डोनाल्ड ट्रम्पको प्रशासनले मध्य पूर्व रणनीतिक गठबन्धन वा एमईएसएको आईडिया प्रस्तुत गरेको छ, जुन पहिले उनका पूर्ववर्ती बाराक ओबामाले सुरु गरेका थिए।

यद्यपि, सो प्रस्तावले अरब राज्यहरू बीच प्रमुख विभाजन र भिन्न रणनीतिहरूका साथै इरान र राजनीतिक इस्लाम दुवैको लागि मौलिक रूपमा फरक दृष्टिकोणलाई उजागर गर्‍यो। सन् २०१७ मा कतारको नाकाबन्दी, र साउदी अरेबियासँग कडा असहमति पछि प्रस्तावित गठबन्धनबाट इजिप्टको फिर्ता हुनु अन्तिम परिस्थिति थियो ।

तर पनि, २०२१ को ग्रीष्मयाममा यस्तै आईडिया पुनरुत्थान भएको थियो, यस पटक मात्र प्रस्तावित अरब गठबन्धनमा इजरायल समावेश हुनेछ, जसले मध्य पूर्वमा इरानको शक्ति प्रक्षेपणलाई रोक्न आफ्नो रणनीतिको एक भागको रूपमा अरब खाडी देशहरूसँग ठुलो सैन्य सहयोगको लागि जोड दिइरहेको छ।

पूर्व इजरायली रक्षा मन्त्री बेन्नी गान्ट्जले ग्रीष्ममा घोषणा गरे कि गठबन्धन पहिले नै प्रकियामा थियो र इजरायल सामेल भएको थियो जसलाई उनले मध्य पूर्व एयर डिफेन्स एलायन्स (एमईएडी), अरब देशहरू समावेश रहेको एक अमेरिकी नेतृत्वको क्षेत्रीय वायु रक्षा नेटवर्क भनेका थिए ।

यस गठबन्धनको औपचारिक स्थापना र थप विवरणहरू भने, पुष्टि भइसकेको छैन । जोर्डनका राजा अब्दुल्लाले गत जुनमा सीएनबीसी च्यानललाई आफ्नो देश नयाँ पहलमा सहभागी हुने बताएका थिए। खाडी देशहरू बरु सतर्क छन् र उनीहरूले आफ्नो सहभागितालाई अस्वीकार वा पुष्टि गरेका छैनन्।

द न्यु अरबसँग कुरा गर्दै पर्शियन खाडी राज्यहरूका प्रख्यात विशेषज्ञ र बेकर इन्स्टिच्युटका मध्य पूर्वका फेलो क्रिस्टियन कोट्स उलरिचसेनले अमेरिकी अधिकारीहरूले अवस्थित सुरक्षा र रक्षाको विकास गहिरो बनाउन खाडी साझेदारहरूसँग पर्दा पछाडि चुपचाप काम गरिरहेको बताएका छन्।

इजरायल अब सेन्टकमको एक हिस्सा भएको र यसले इजरायल र अरब खाडीका साझेदारहरूलाई केही मुद्दाहरूमा सँगै ल्याउनलाई राजनीतिक रूपमा सजिलो बनाएको समेत उनको भनाइ छ ।

फ्लोरिडा एट्लान्टिक युनिभर्सिटीका राजनीतिक विज्ञानका प्राध्यापक डाक्टर रोबर्ट जी राबिलले टीएनएलाई बताएका छन् कि इजरायलले इरानको कथित खतरालाई नियन्त्रण गर्न अरब खाडीसँग नेटो शैलीको गठबन्धन गर्न चाहन्छ । 

यो हतियारयुक्त आणविक कार्यक्रम निर्माण गर्ने प्रयास गरिरहेको र  हिजबुल्लाह, इराकमा पपुलर मोबिलाइजेशन युनिट्स (पीएमएफ) एवं  यमनका हुथीजस्ता गैर राज्य कलाकारहरूलाई समर्थन गर्दै शक्तिवान् बन्न खोजिरहेको तेहरानको विरोधी प्रयास हुनेछ ।

खाडी देशका लागि ठुलो जोखिम

खाडी देशहरू, विशेष गरी यूएई र बहराइनले इजरायलसँगको सम्बन्धलाई सामान्य मात्र बनाएका छैनन्, धेरै सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक र सैन्य स्तरहरूमा पनि गहिरो बनाएका छन्। साउदी अरेबियाले इजरायलसँगको खुफिया आदान प्रदान सहितको अनौपचारिक सम्बन्धलाई पनि सुधार गरेको छ।

यद्यपि खाडी राष्ट्रहरू मध्य पूर्वी नाटो शैलीको गठबन्धनको निर्माणको बारेमा आफ्नो चिन्तामा एकजुट भएका छन्।

तेहरान विरुद्ध इजरायलसँगको गठबन्धनले खाडी राष्ट्रहरूका लागि निकै ठुलो जोखिम निम्त्याउनेछ किनभने उनीहरू इजरायल र अमेरिका एवं इरानबीचको सैन्य टकराबमा फस्ने चिन्ता गर्छन्, जुन उनीहरूका लागि साझेदार वा संपार्श्विक रूपमा विनाशकारी हुन सक्छ।

यस्तै तेल अवीव विश्वविद्यालयको राष्ट्रिय सुरक्षा अध्ययन संस्थानका प्रमुख अनुसन्धान सहयोगी मार्क हेलर एक अर्काेलाई लड्न सघाउने केही सदस्यहरूको प्रतिबद्धता समावेश भएको औपचारिक सुरक्षा गठबन्धन  मध्य पूर्वी नेटोमा गम्भीर विषय नभएको बताउँछन् ।

यसबाहेक, खाडी राष्ट्रहरूले इरानप्रति एकताबद्ध दृष्टिकोण कहिल्यै साझा गरेका छैनन्, र इरानमा सबैभन्दा कडा अडान भएका दुई राज्यहरू साउदी अरेबिया र युएईले पनि हालसालै आफ्नो दृष्टिकोण परिमार्जन गर्न थालेका छन्।

यस सन्दर्भमा डा रबिलले उल्लेख गरे कि यूएई, उदाहरणका लागि तनाव शान्त गर्न वरिष्ठ अधिकारीहरूलाई इरान पठाउन इच्छुक रहेको छ र स्पष्ट रूपमा जोड दिँदै अबु धाबी मध्य पूर्वी नेटो स्थापना गर्ने कुनै पनि प्रयासको हिस्सा होइन र हुनेछैन। इरानसँगको गुनासो र तनावका बाबजुद साउदी अरेबियाले पनि क्षेत्रीय तनाव कम गर्न र सैन्य मुठभेड रोक्न दुई देशबीचको वार्तालाई समर्थन गरेको छ।

'उनीहरूको दृष्टिकोणबाट उनीहरूले देख्छन् कि इरानमा ट्रम्प प्रशासनको अधिकतम दबाबको बाबजुद पनि वाशिंगटनले साउदीको तेल केन्द्रमा इरानको हमला वा युएईमा इरानको मिसाइल आक्रमणको प्रतिक्रिया दिएन,' डा राबिलले भने, 'युक्रेन सङ्कटले यो पनि प्रकट गरेको छ कि अरब खाडीले विश्वव्यापी स्वार्थको नीति अपनाइरहेको छ, जुन अमेरिकी विदेश नीतिसँग ओभरल्याप हुँदैन,' उनले द न्यु अरब (टीएनए) लाई भनेका छन् ।

अर्कोतर्फ हेलरले इजरायल खाडीमा कसैको लागि अन्तिम सुरक्षा ग्यारेन्टरका रूपमा हुन नसक्ने बताएका छन् । इजरायल निकै सानो र सीमित स्रोत साधनमा छ ।

खाडी राज्यहरूले यो अवस्थामा कुनै पनि एक समझदार राज्यहरूले गर्ने काम गरिरहेका छन् । उनीहरू बाहिरी समर्थन र सहयोगको स्रोतहरू विस्तार गर्दै अरू कसैमाथि भर पर्नुको सट्टा आफ्नै अन्तिम सुरक्षा ग्यारेन्टर बन्ने दृढ प्रयासहरू गरिरहेका छन् ।

यसै समयमा उनीहरूले सम्भावित विरोधीहरू, विशेष गरी इरानसँगको सम्बन्धलाई शान्त गरेर खतराहरू कम गर्नका लागि हरेक सम्भावनाहरू खोजिरहेका छन् ।

ब्राडफोर्ड विश्वविद्यालयका शान्ति अध्ययनका इमेरेटस प्रोफेसर, प्रो. पल रोजर्सले टीएनएलाई भने कि यस्तो गठबन्धनको सम्भावनामा कुनै पनि प्रश्नहरू हालैको इजरायली चुनावको प्रभाव र विशेष गरी जातीय राष्ट्रवादीको विकसित शक्तिमा निकै नै निर्भर छन्। न किन धार्मिक पार्टीहरू, कम से कम इटामार बेन गवीर र उनको यहूदी शक्ति पार्टी (जेपीपी)को उदयमा निर्भर छन् ।

हालको इजरायली राजनीतिक परिदृश्यको ज्वरो र अस्थिर प्रकृति र युवा इजरायलीहरू बीच जेपीपी र समान दलहरूको बढ्दो समर्थनलाई ध्यानमा राख्दै रोजर्सले नेतान्याहूलाई बेन गवीरले अर्को दुई तीन वर्षमा एकतर्फ धकेल्न सक्छ भन्ने सोच्छन्। इजरायली चरम दक्षिणपन्थी पार्टीहरू र नेताहरूप्रति आरक्षित रहेका खाडी अरब राष्ट्रहरूसँग थप मेलमिलापको कुरा आउँदा यसले राम्रो सङ्केत गर्दैन।

यस्तै अवस्थामा इरान हालको विरोधका कारण गम्भीर तनावबाट गुज्रिरहेको छ । बाइडेन प्रशासनले अझै सम्झौताको खोजी गरिरहेको भए पनि आणविक सम्झौता (जेसीपीओए)मा प्रगतिको सम्भावना कम छ ।

यस्तो अनिश्चितताका साथ प्रो. रोजर्स सोच्छन् कि नयाँ इजरायली सरकार र इरानको विरोध यी दुई तत्त्वहरूलाई ध्यानमा राखेर जटिलताहरू नेभिगेट गर्नु बुद्धिमानी हो ।  उनीहरू कसरी अगाडि बढ्छन् यसले नयाँ गठबन्धनको सम्भावना निर्धारण गर्न सक्छ तर हाल यसको समर्थकहरूको सफलताको सम्भावना सीमित छ,ू उनले द न्यु अरबलाई भने।

आवश्यक पूर्वशर्तहरूको अभाव

तेहरानसँगको तनाव कम गर्ने उद्देश्यले खाडी राष्ट्रहरूद्वारा जारी कूटनीतिक प्रयासहरूले सुझाव दिन्छ कि अरब इजरायली सैन्य गठबन्धनले अनावश्यक रूपमा डी एस्केलेसनको प्रयासलाई बिगार्न सक्छ।

तसर्थ, यस्तो गठबन्धनका समर्थकहरूले विगतमा सम्भवतः विद्यमान महत्त्वपूर्ण ऐतिहासिक गतिलाई गुमाएको देखिन्छ। यो वर्तमानमा पक्कै पनि लागू गर्न सकिँदैन, किनकि इरानले आफ्ना छिमेकीहरूका लागि आसन्न अस्तित्वको खतरा खडा गर्दैन।

साथै, यो बरु शङ्कास्पद छ कि मध्य पूर्वी नाटो परियोजना (इजरायल र अमेरिका, पहिलो स्थानमा) को अधिवक्ताहरू अरब(इजरायल सम्बन्ध सुधारको अर्थ इरानको सामना गर्न इच्छुक छैन भन्ने तथ्यको बारेमा सचेत छन् कि छैनन्।

यसबाहेक, एकातिर इजरायल र अरब राष्ट्रहरू बीचको स्पष्ट भिन्नताहरू र अर्कोतिर अरब राष्ट्रहरू बीचको स्पष्ट भिन्नताले पक्कै पनि कुनै पनि गठबन्धनको लागि साझा विचार र साझा लक्ष्यहरूमा योगदान गर्दैन।

ऐतिहासिक परिप्रेक्ष्यमा नेटो जस्ता सैन्य गठबन्धनहरू ( उदाहरणका लागि वार्सा सम्झौता वा सानो एन्टेन्टे पनि) अद्वितीय परिस्थिति र ऐतिहासिक मोडहरूमा स्थापित भएका थिए ।

यद्यपि मध्य पूर्वी गठबन्धनमा स्पष्ट रूपमा यी पूर्व सर्तहरूको अभाव छ, किनकि इरानबाट हुने सम्भावित खतरा (जसलाई राज्यबाट फरक रूपमा लिइन्छ) त्यस्ता विविध सामाजिक, जातीय, राजनीतिक र राज्यहरू बीचको गठबन्धनको निर्माणको लागि पर्याप्त बलियो कारण भने होइनन् ।

सैन्य समन्वय र अधीनस्थताले पनि विवादको गम्भीर बिन्दु खडा गर्न सक्छ, जुन पहिले नै एमईएसएको मामलामा स्पष्ट भएको थियो, जब इजिप्टले घोषणा गर्‍यो कि यसले अन्य राज्यहरूसँग साझा रणनीतिक उद्देश्यहरू साझा नगरेको र अर्को देशको संयुक्त कमाण्ड अन्तर्गत यसको सेना राख्नु पर्छ भन्ने विचारसँग गहिरो असहमति व्यक्त गरेको थियो ।

जबकि साउदी अरेबिया र युएईले यमनमा युद्धको समयमा समन्वयको एक निश्चित स्तर हासिल गरेको छ, यो पक्कै पनि अन्य सेनाको मामलामा छैन, जसले विगतमा नत सहयोग गरेको छ न समान सिद्धान्त साझा नै गरेको छ। विभिन्न प्रकारका रक्षा उपकरणहरूको अन्तरक्रियाशीलतासँग सम्बन्धित मुद्दाहरूको लागि पनि यही भन्न सकिन्छ।

इजरायल र खाडी राष्ट्रहरू बीच सहयोगको दायराको आफ्नो सीमा छ, यसले यस क्षेत्रमा स्थिरताको समग्र सुधारको काम गर्छ, किनकि धेरै अघिसम्म यस प्रकारको बहस व्यावहारिक रूपमा अकल्पनीय थियो।

जे भए पनि, हेलरले खाडी राजतन्त्रहरूको धेरै असुरक्षा इरानी शासनको चरित्रबाट उत्पन्न भएको देखेका छन् । 'राजनीतिमा कुनै पनि कुरा स्थायी हुँदैन भनेर भनिन्छ तर, संसारको यस भागमा स्थायी रूपमा नजिक आउने चीजहरू मध्ये एक फारसी-अरब शङ्का/शत्रुता हो,' उनले भने ।

(मध्य पूर्वी मामिला, व्यापार र राजनीतिक सम्बन्ध, सिरिया र यमन, र आतंकवाद र रक्षामा व्यापक रूपमा लेख्दै आएका स्वतन्त्र पत्रकार स्टासा सालाकानिनले यो सामग्री तयार पारेका हुन् ।)