काठमाडौं । महाभारत काल अर्थात् द्वापर युगमा हनुमानको उपस्थिति र उनको पराक्रमको वर्णन पाइन्छ । यहाँ उनका पाँच प्रमुख पराक्रम बारेमा बताइएको छ । त्यस मध्येको पहिलो हो पौण्ड्रक नगर । पौन्ड्र सहरका राजा पौन्डकले आफूलाई भगवान् वासुदेव भनेर सम्बोधन गरे र श्रीकृष्णलाई आफ्नो शत्रुको रूपमा लिए। एक पटक श्री कृष्णको मायाबाट उसको दरबारमा कमलको फूल खस्यो र उनले आफ्नो मित्र काशीराज र बाँदर द्वितलाई सो फुल कहाँ पाइन्छ भनेर सोधे । काशीराजले गन्धमादान पर्वतमा पाइने बताए र बाँदर द्वितले म ल्याउनेछु भने । हनुमानजी उही दिव्य कमल सरोवर नजिकै बस्थे। श्री कृष्णको आदेशमा हनुमानजी आफैले वानर द्वीतलाई बन्दी बनाएर पौन्ड्र नगरी पुगेका थिए । उनले पौन्डकलाई यदि तिमिले आफूलाई भगवान् मान्नु छाड्दैनौ र धर्मको मार्ग अनुसरण आएनौ भने भगवान् ले तिम्रो वध गर्नेछन् । त्यसपछि हनुमानजी सो महल र नगरी नष्ट गरेर पुनः गन्धमादन जान्छन् । पछि बलरामले वानर द्वीत र श्रीकृष्णले पौण्ड्राकको वध गर्छन् ।
त्यस्तै एक पटक द्रौपदीको आदेश पछि भीम गन्धमादन पर्वतको कमल सरोवरमा पुगेको थिएँ जहाँ हनुमानजी बस्थे। जब हनुमानजी बाटोमा सुतिरहेका थिए, भीमले उनलाई टाढा जान भने। तब हनुमानजीले भने तिमि त बलशाली छौ तिमि आफै ले मेरो पुच्छर हटाएर आफ्नो मार्ग खुलाऊ। तर भीमले पुच्छर हल्लाउन पनि सकेनन्। पछि, जब भीमले थाहा पाए उनी पवन पुत्र हनुमान हुन्, तब उनीसँग माफी मागे।
साथै एक पटक अर्जुनलाई नदी पार गर्नु तियो तब उनले आफ्नो धनु विद्याबाट बाणहरूको एक सेतु बनाए र रथसहित नदी पार गरे। नदीबाट उनले हनुमानजीलाई भेटे। उनले हनुमानजीलाई भने कि यदि भगवान् राम यति धेरै धनुर्धारी थिए भने उनले मैले जस्तो बाणहरूको पुल बनाउन सक्थे। तब हनुमानजीले भने कि त्यस कालमा म भन्दा धेरै शक्तिशाली बाँदर थिए। यो बाणहरूको सेतु उनीहरूको भार थाम्न सक्तैन थियो र तिम्रो बाणको सेतुले त मेरो भार पनि सहन सक्दैन । अर्जुन भन्छन् यदि मेरा बाणहरूको पुल तपाईँको पैदल हिँडेर भत्किए म आफूलाई सर्वश्रेष्ठ धनुर्धारी मान्न छोड्नेछु । हनुमानजी पुलमा आफ्नो एक मात्र पाइला राखे सेतु सोही क्षण टुट्यो ।
अर्को बलरामले विशाल बाँदर द्वीतलाई एउटा मुक्काले मारेसँगै उनी आफ्नो शक्तिमा गर्व गर्थे। त्यसपछि श्रीकृष्णको आदेशमा हनुमानजी द्वारिकाको बगैँचामा छिरे र त्यहाँ फलफूल खाएर उत्पात मच्चाए । यो सुनेर बलरामजी हनुमानलाई साधारण बाँदर सम्झिएर आफ्नो गदा लिएर बगैँचामा भगाउनको लागि पुगे । त्यहाँ उनको हनुमानजीसँग एउटा गदा युद्ध भयो र उनी थाके, त्यसपछि उनले भने साँचो भन बाँदर तिमी को हौँ अन्यथा म मेरो हलो निकाल्नेछु । तब त्यहाँ श्री कृष्ण र रुक्मिणी प्रकट भएर उनी पवन पुत्र हनुमानजी भएको बताऊ । यसै प्रकार हनुमानजीले गरुडदेव र सुदर्शन चक्रको गर्व पनि तोडेका थिए ।
त्यस्तै श्रीकृष्णको आदेशमा हनुमान जी कुरुक्षेत्रको युद्धमा सूक्ष्म रूपमा उनको रथमा सवार थिए । सोही कारण श्रीकृष्ण अर्जुन सवार रथ गह्रौँ पनि थियो । यही कारण पहिले भीष्म र पछि कर्णको प्रहारबाट पनि रथ सुरक्षित रह्यो नत्र कर्णले सोही समय रथलाई ध्वस्त गर्ने थिए ।
