कार्तिक कृष्ण त्रयोदशीदेखि कार्तिक शुक्ल द्वितीयसम्म मनाइने हिन्दूहरुको ठूलो चाड यमपञ्चक अर्थात् तिहार सुरु भएको छ । पाँच दिन झिलीमिलीको पर्व दिपावली मनाइन्छ । यो अवधिमा यमराजसमेत आफ्नी बहिनी यमुनाको निमन्त्रणामा विदा लिएर बस्ने विश्वास गरिन्छ । त्यसैले यस अवधिलाई यमपञ्चक भनिन्छ । के हो ? त यमपञ्चक ? भनी हामीले संस्कृतिविद् डा. जगमान गुरुङसँग कुरा गरेका छौँ । 

० यमपञ्चक भन्नाले के बुझ्नुपर्छ ?
– पञ्चक भनेको पाँच दिन, यम भनेको नियम हो । नियम भनेको धर्म हो । धर्म भनेको आचारसंहिता हो । यमपञ्चक शास्त्रीय नाम हो । तिहारको पाँच दिन, गाउँघरमा यमपञ्चक भनेको बुझ्दैनन । तिहारको पाँच दिन । तिहारको पाँच दिन र यमपञ्चकले मानव सभ्यता र संस्कृतिको पाँचवटा विकासक्रमलाई दर्शाएको छ ।

० यमराजसँग जोडिन्छ नि ?
– यमराजसँग जोडिएको पौराणिक कथा हो । वैदिक कथा र पौराणिक कथा फरक हुन् । अहिले यमराजलाई धर्मराज पनि भन्दछन् । तर यमराज भन्नासाथ गाउँघरमा नकरात्मक ठान्छौं । पाप पुण्यको साक्षीको रुपमा लिन्छौं । पापीलाई नर्क पठाउने र धर्मात्मीलाई स्वर्ग पठाउने यो पौराणिक कथा हो । तर यम भनेको नियम हो । जस्तो योग, नियम, आसन भनिन्छ । यम भनेको नियम हो, नियम भनेको धर्म हो । यम अर्थात् धर्मराजसँग जोडिएको कथा पौराणिक कथा जोडियो, जुन पहिले थिएन । पहिले यमयदिको कथा थियो । अहिले यमराज र यमुनाको कथा छ । दाजुबहिनीको । ऋग्वेदी कालमा यमयदिको कथा थियो । वैदेशिक र पौराणिक संस्कृति धेरै फरक छ ।

० अहिले हामीले मानेको कुन संस्कृति हो ?
– यो पौराणिक संस्कृति हो, तर त्यसमा वैदिक संस्कृतिको पनि झलक छ । मानव सभ्यता र संस्कृतिको विकासक्रम अथवा पाँचवटा श्रृङ्खला हो । मानिस सभ्य र सुसंस्कृत अवस्थामा त्यसै आएको होइन । पहिले मान्छे पनि पशुजस्तै थियो । त्यो पासिविक अवस्थाबाट सुधार हुँदै अहिलेको अवस्थामा आयो ।

० यमपञ्चकले के कुरालाई बुझाउँछ ?
– कागतिहारलाई मानिसको दुरुह जीवनलाई जनाउँछ । मानिसको स्थायी घरबास थिएन, लुगाफाटो पनि थिए । त्यसपछि कुकुर तिहारले शिकारी अवस्थालाई संकेत गर्छ । त्यसपछि गाई तिहार आयो । गाइ तिहारले पशुपालन अवस्थालाई संकेत गर्छ । गोरु तिहारले कृषिकर्मको संकेत गर्छ । त्यसपछि मान्छे तिहार भनेको भाइटिका । यो नैतिकतामा आधारित छ । नैतिकतामा आधारित सभ्यता र सुसंस्कृत मानव भन्ने दर्शाउँछ । त्यसकारण यमपञ्चकले संस्कृति र सभ्यताको पाँचवटा अवस्थालाई बुझाउँछ ।

० यम दुतिया भनेको के हो ?
– कार्तिक शुक्लपक्षको दुतिया तिथिलाई यम दुतिया भनिन्छ । भारतमा त्यसलाई भैयादूत भन्दछन् । शास्त्रीय भाषामा यमदुतिया, भारतमा भैयादूत र नेपालको पहाडतिर भैयादूत भन्दछन् । दुतियाका दिन यमराज आफ्नी बहिनी यमुनाका घरमा टिका लगाउन गए । त्यही परम्पराअनुसार दाजुभाइले दिदीबहिनीको हातबाट टीका लगाए त्यसलाई यमराजको भय हुँदैन भन्ने पौराणिक कथा हो । तर वैदिक कथा अर्कै छ । चार बेदमध्येको जेठो बेद ऋग बेद हो । ऋगवेदनमा यमयदि भन्ने शुक्द छ । शुक्द भनेको कथा हो । यम र यमी जुम्लिया दाजुबहिनी हुन् । उमेर अवस्था पुगेपछि बहिनी यमीले दाजु यमलाई वैवाहिक सम्बन्धमा बाँधियौं भनेर आग्रह गर्छिन् । अर्थात् दाजु बहिनी यौन सम्बन्ध राखौं भनिएको हो । तर दाजु यमले बहिनीलाई सम्झाउँछ । दाजु बहिनीबीच वैवाहिक सम्बन्ध कायम हुनुहुँदैन । तिमी अर्कै पुरुषलाई रोजेर वैवाहिक सम्बन्ध कायम गर । सुखसँग तिमी जीवन बिताउँ । ऋगवेद कालमै यमले आदर्शपूर्ण जीवनको सुरुवात गरायो । त्यही कुरा पौराणिक कालमा यम र यमुनामा रुपान्तरण भयो । त्यस कारण वैद्विक कथा, पौराणिक कथा, वैद्विक संस्कृति, पौराणिक संस्कृति फरक छ । 

० तिहारको  पाँच दिन लामो श्रृंखला छ । जस्ताे पहिलो दिन काग तिहार । कागलाई हामीले पूजा गर्नुको कारण ? 
–मैले अघि नै पनि भने । अहिले यसमा धेरै कुराहरु मिसियो । कागलाई यमराजको दूतको रुपमा मानेको छ, हिन्दू धर्मले । वौद्ध धर्ममा पनि काकास्य, उल्कास्य भन्ने देउता हुन्छ । काकास्य भनेको कागको टाउको भएको देउता । उल्का भनेको उल्लू लाटोकोसेरोको टाउको भएको देउता हुन्छ । बज्रयान भयो । कागको टाउको भएको देउतालाई तीब्बतमा च्यारोक चञ्चन भनिन्छ, रामाष्टिक बुद्धिजममा । च्याओ भनको चरो । रोक भनेको काग । कागको टाउको भएको चरा हुन्छ, च्यारोक चञ्चन । यता यमको दूत भन्यो । यमराजलाई कसरी अन्त्य गर्ने त ? भन्ने काकास्य, उल्कास्य, च्यारोक चञ्चन ‘रामाष्टिक बुद्धिजममा’ । गुरुङहरुको घ्याब्री हुन्छ पुरेत । उसँग पनि एउटा काठको चरो हुन्छ । तीब्बतमा च्यारोक चञ्चन भयो । गुरुङको शास्त्रीय भाषामा च्यारुरु भनिन्छ । च्या भनेको चरा हो । रुरु भनेको काग हो । तर, बोली चालीको भाषामा अहिले कौवा भन्छन् । मृत्यु संस्कारमा मृतकलाई प्रेतआत्माबाट मुक्त गराउन घ्याब्रीले काठको चरोको प्रयोग गर्छ । भन्नाले यमसँग, मृत्युसँग कागको सम्बन्ध छ । त्यसैले कागको पूजा गर्ने चलन रहयो । कागले भलो समाचार ल्याओस्, कुभलोका समाचार नल्याओस् भन्ने कामना गर्ने । मृत्युको भय हटाओस् भन्ने । अर्केअर्कै मान्यताहरु थपिँदै आए । तर, आदिममा काग तिहारले घुमन्ते जीवनलाई संकेत गर्दछ । यसरी पनि बुझ्दा हुन्छ, पहिले ढुंगे युगमा हुँदा मान्छे घुमन्ते थियो । यो पाँच दिनको यमपञ्चकले मानवको विकासक्रमलाई बुझाउँदछ ।