काठमाडौं । अहिले विश्व ब्ल्याक होलको तस्वीर भेटिएको खुशियालीमा छ । अन्तरिक्षको विज्ञानमा धेरै अघि बढिसकेको पाश्चात्य बैज्ञानिकहरुले ब्ल्याक होलको तस्वीर अहिले पत्ता लगाएपनि अन्तरिक्ष विज्ञानको बारेमा भने केही समय अघि नै ज्ञान हाँसिल गरिसकेका थिए । तर, पाश्चात्य बैज्ञानिकहरुले अन्तरिक्ष पत्ता लगाउनु पूर्व नै पूर्वीय बैज्ञानिकहरुले १८ सय वर्ष पहिले नै यसबारेमा खोज गरिसकेका थिए । गुप्त सम्राटहरुको समयका बैज्ञानिकहरुले त्यतिबेला नै अन्तरिक्षबारे ज्ञान हाँसिल गरिसकेका थिए । 
 
यिनै कारणले गुप्तहरुको शासनकाललाई भारत वर्षको स्वर्णकालको रुपमा मानिन्छ । तेस्रो शताब्दीको मध्येतिरबाट सुरु भएको गुप्त साम्राज्य सातौं शताब्दीको मध्यसम्म चलेको पाइन्छ । गुप्तहरुको उत्पत्तिको विषयमा पनि इतिहासकारहरुमा अहिलेसम्म एक मत भने पाईँदैन । गुप्तहरु कुन् कूलमा जन्मिएका थिए ? यसबारे पनि धेरैको मतभेद रहेको छ । यसमा स्पष्ट प्रमाण भेटिएको छैन । कसैले उनीहरुलाई शुद्र जातिको शासक भन्दछन् भने कसैले उनीहरु ब्राह्मण त कसैले क्षेत्रीय कूलको समेत मान्ने गरेका छन् । 

गुप्तहरुको आदि शासक को थिए ? भन्ने सवालमा पनि एकमत पाईँदैन । कसैले श्री गुप्तलाई आदि शासक मानेका छन् भने कसैले चन्द्रगुप्त प्रथमलाई नै गुप्तहरुको आदिराज मानेका छन्। प्रभावती गुप्तको पुना अभिलेखमा श्री गुप्तको उल्लेख पाउन सकिन्छ । जसमा श्री गुप्त (इसाको २४० देखि २८०)लाई यस वंशको आदिराज मानिएको छ । यद्यपि इतिहासकारहरुले भने उनी कसैको अधिनमा रहेको र राजा नभई सामन्त मात्रै रहेकोले उनलाई आदिराज मान्न नसक्ने तर्क पनि आउने गरेको छ । 

श्री गुप्तले महाराजको उपाधि धारण गरेका थिए । उनले राजाको रुपमा नभई सामन्तको रुपमा महाराजको उपाधि धारण गरेका थिए । यसैलाई आधार मानेर इतिहासकारहरुले उनी अरुको अधिनमा काम गर्ने भएकोले उनलाई नै गुप्ता शासनकालको उत्पत्तिकर्ता मान्न नसकिने तर्कहरु पनि गर्ने गरेका छन् ।

श्री गुप्तपछि उनको उत्तराधिकारीको रुपमा आएका तिए घटोत्कच (शासन : २८० देखि ३१९ ई) । कुषाणहरुले त्यतिबेला मगधमा राज्य गर्दथे भने गुप्तहरु मगधको आसपासमा सामन्तको रुपमा रहेका थिए । यदि श्री गुप्तलाई आदिराज नमान्ने हो भने घटोत्कच पनि आदिराजको लागि योग्य देखिँदैनन् । कारण हो कि उनी पनि श्री गुप्त जस्तै सामन्त मात्रै थिए । 

चन्द्रगुप्त द्वितीयको योगदान
समस्त गुप्तराजाहरुमा चन्द्रगुप्त द्वितीय सबैभन्दा प्रतापी शासक थिए । उनले देवगुप्त, देवराज र विक्रमादित्यको उपाधि धारण गरेका थिए । उनलाई शकारिको नामले पनि चिनिन्छ । शक राजाहरुलाई नाश गरेका कारण पनि उनलाई सो उपाधि दिईन्छ । चन्द्रगुप्त द्वितीय पनि प्रथम जस्तै बुद्धिमान थिए । चन्द्रगुप्तले आफ्नी पुत्री प्रभावतीको विवाह वाकाटक नरेश रुद्रसेनसँग गराएका थिए । चन्द्रगुप्त द्वितीयको राजधानी पाटलीपुत्रमा थियो । उज्जैन उनको दोस्रो राजधानी थियो । रुद्रसेनको मृत्युपछि उनको राज्य आफ्नो राज्यमा गाभेपछि उनले दोस्रो राजधानी उज्जैन बनाएका हुन् । 

चिनियाँ यात्री फाह्यान चन्द्रगुप्तकै समयमा भारत गएका थिए । उनी बौद्ध धर्मको प्रचार गर्ने र बौद्ध धर्मको प्रमाणिक खोज तथा तीर्थस्थल देख्नको लागि आएका थिए । आफ्नो यात्राको अन्तिम चरणमा नै उनी लुम्बीनी र बैशाली गएका थिए । चन्द्रगुप्त द्वितीयले पनि मुद्राको क्षेत्रमा नवीनता दिएका थिए। शक मुद्राहरु जस्तै नै चन्द्रगुप्त द्वितीयले चाँदिको सिक्का चलाएका थिए। चन्द्रगुप्त द्वितीयले सबैभन्दा पहिले चाँदीको सिक्का चलाए । तर, उनको अधिकतम सिक्काहरु स्वर्णधातुमै थियो । 

चन्द्रगुप्त द्वितीयको समयमा त्यहाँको प्रशासनिक सुधार पनि धेरैभएको थियो । उनको समयमा उनका प्रधान सचिव बीरसेन थिए । 
प्रधान सचिव बाहेक उनको समयमा प्रशासनको स्वरुप अनुसार 
प्रशासनिक अधिकारीलाई – कुमारामात्य 
सेनाका अधिकारीलाई – बलाधिकृत     
न्यायाधीशलाई – महादण्डनायक 
मुख्य सुरक्षा अधिकारी – महाप्रतिहार     

धार्मिक हिसावले चन्द्रगुप्त द्वितीय बैष्णव धर्मका अनुयायी थिए । उनले परम भागवतको उपाधि धारण गरेका थिए । त्यसले पनि उनको धर्मिक सम्प्रदायबारे जानकारी पाईन्छ । उनका सचिव वीरसेन शैव सम्प्रदायका थिए भने उनका सेनापति बौद्ध धर्मका थिए । यसबाट पनि उनी धार्मिक रुपमा एकदमै सहिष्णु थिए भन्ने पुष्टि हुन्छ ।

चन्द्रगुप्त द्वितीय आफैंपनि विद्वान थिए भने अरु विद्वानहरुलाई पनि सम्मान र आश्रय दिने स्वभावका थिए । उनको दरबारमा ९ विद्वानहरुको मण्डली थियो । त्यसमा कालिदास, बराहमिहिर, धन्वन्तरी, वररुची जस्ता विद्वानहरु थिए । जसलाई नवरत्न मानिन्छ । त्यतिबेला पाटलीपुत्र र उज्जैन विद्याको प्रमुख केन्द्र थियो । 

गुप्त कालको वैज्ञानिक प्रगति योगदान
गुप्तकालमा खगोल–शास्त्र, गणित तथा चिकित्सा शास्त्रको विकास समेत आफ्नो चरमोत्कर्षमा थियो । यस कालमा प्रसिद्ध खगोलशास्त्री वराहमिहिरले प्रसिद्ध ग्रन्थ वृहत्संहिता एवं पञ्चसिद्धान्तिकाको रचना गरेका थिए । आर्यभट्ट आफ्नो समयको विख्यात गणितज्ञ थिए । जसले दशमलव प्रणालीको विकास गरेका थिए । आर्यभट्ट प्रथम नक्षत्र विज्ञानका ज्ञाता थिए । 

उनले पहिलो पटक पृथ्वी आफ्नो धुरीमा घुम्दछ र सूर्यको चक्कर लगाउँदछ भन्ने सिद्धान्त प्रतिपादन गरेका थिए । यसका अलावा चिकित्साको क्षेत्रमा केवल ‘वाग्भट्ट’ जस्ता विद्वानहरुले आयुर्वेदको प्रसिद्ध ग्रन्थ ‘अष्टांग हृदय’ को रचना गरे । ‘धन्वन्तरी’ जस्ता प्रसिद्ध आयुर्वेदाचार्य र चिकित्सकले शल्य–शास्त्र (सर्जरी) को विकास गरेका छन् । अणु–सिद्धान्त जो आधुनिक क्वान्टम भौतिक शास्त्रको आधारशीला हो । यो प्रतिपादन समेत गुप्तकालमा नै भएको थियो ।