काठमाडौं । हामी केही विज्ञान जानेकाहरुलाई पनि जानकारी भएकै कुरा हो के हो अणु र के हो परमाणु भन्ने कुरा । विशेष रुपमा भौतिक विज्ञान नपढेकाहरुले पनि कक्षा नौ र १० मा पढेको विज्ञानमा अणु र परमाणुको केही जानकारी त अवश्य पनि भएको हुनुपर्छ । अणुको काम र स्वरुप एवं परमाणुको ज्ञान बारेपनि हामीहरु केही न केही त जानकार अवश्य नै हुनुपर्छ । 

जसरी थोपा थोपा पानीबाट एउटा सागर बनेको हुन्छ । त्यसैगरी अणुका कण कणको संयोजनमा नै यो दुनियाँ बनेको छ । अणु र परमाणुलाई आधुनिक विज्ञानले हरेक बस्तुको एक कणको रुपमा परिभाषित गर्ने गरेका छन् । यसरी समग्रमा भन्दा परमाणुहरुकै संयोज्य रुप हो यो दुनियाँ । यसैको आधारमा हामी अणु र परमाणुको बारेमा भिन्नता छुट्याउने प्रयासमा छौं । 

परमाणु के हो ? 
हामीले विद्यालयमा पढेको कुरालाई नै आधार मान्ने हो भने परमाणु नै रसायन विज्ञानको सबैभन्दा मूल कुरा हो । रसायन विज्ञानको लागि सबैभन्दा मूल कुरा भनेको नै परमाणु हो भने परमाणु भनेको के हो ? यस विषयमा पहिले जानकारी लिनु आवश्यक हुनसक्छ । परमाणुको विषयमा यदि सरल भाषामा कुनै कुरा जान्नु छ भने, ”यो यस पूरा ब्रह्माण्डमा मौजूद कुनैपनि पदार्थको मौलिक इकाईलाई नै परमाणु भनिन्छ । केवल ऊर्जा छोडेर दुनियाँमा मौजूद बाँकी सबै बस्तुहरु परमाणु हो ।” 

परमाणु पनि आफैंमा तीन प्रकारको हुन्छ । जसलाई उपपरमाणु भनिन्छ । सोही उपपरमाणु प्रोटोन, न्यूटोन र इलेक्ट्रोन । 

परमाणुको संरचना 
माथि उल्लेख गरिएजस्तै एक परमाणु मुख्य रुपले प्रोटोन, न्यूटोन र इलेक्ट्रोनद्वारा नै बन्ने गरेको छ । यसको लागि सबैभन्दा पहिले हामी तीन कणको संज्ञाको बारेमा सबैभन्दा पहिले जान्नुपर्ने हुनसक्छ । 

इलेक्ट्रोन 
इलेक्ट्रोन एक परमाणु हो । जो नकारात्मक चार्जको मौलिक इकाई हो । यो कणिका धातुहरुमा नकारात्मक चार्जको परिवहन गर्दछ । 

न्यूट्रोन 
न्यूटन एक उपपरमाणु हो । जसले एक परमाणुमा सकारात्मक चार्जको परिवहन गर्दछ । प्रोटोनमा मौजुद हुने उर्जाको मात्रा इलेक्ट्रोनसँग समान हुन्छ । तर, यो इलेक्ट्रोनको भन्दा विपरित सकारात्मक चार्जको रुपमा यो भित्र रहने गर्दछ । 

प्रोटोन 
प्रोटोन एक उपपरमाणु हो । जोकी परमाणसमा सकारात्मक चार्जको परिवहन गर्दछ । प्रोटोनमा मौजुद उर्जाको मात्रा इलेक्ट्रोनसँग समान हुन्छ । तर, इलेक्ट्रोनसँग विपरित यो उर्जा सकारात्मक चार्जको रुपमा यसको भित्र रहन्छ । 

के छ अणु र परमाणुमा फरक ?

यदि परमाणुको संरचनाको कुरा गर्ने हो भने प्रोटोन र न्यूटोन मुख्य रुपले परमाणुको केन्द्रमा आफ्नो सहि रुप दिन्छ । पेट्रोल र न्यूटोनद्वारा बनेको कुनैपनि परमाणुको केन्द्रलाई न्यूक्लियस नामले चिनिन्छ । 

न्यूक्लियसको चारै तर्फ इलेक्ट्रोन सूर्यमण्डलमा मौजूद ग्रहको परिक्रमा गर्दछ र इलेक्ट्रोनले एक विशेष कक्षमा न्यूक्लियसको परिक्रमा गर्दछ । जसलाई हामी सेल भन्छौं। एक साधारण परमाणुमा इलेक्ट्रोन र प्रोटोन दुबैको संख्या एक समान रहन्थ्यो । समयसमयमा यसमा वदलाव आउँन सक्छ । न्यूटनको संख्या पनि बाँकी दुबै कणको रुपमा एक समान रहन्छ । 

अणु र परमाणुमा आधारित यस लेखमा अघि बढ्दा परमाणुसँग सम्बन्धित केही मौलिक कुरालाई जान्नु आवश्यक छ । जस्तो कि पहिले बताए जस्तै परमाणु कुनैपनि पदार्थको सबैभन्दा सानो र मौलिक कण हो । यसबाट हामी न त खण्ड खण्डमा बाँड्न सकिन्छ  न त यसलाई काट्न नै सकिन्छ । तर, अणुलाई हामी अवस्यपनि परमाणुमा परिवर्तन गर्न सकिन्छ । 

जब अणु र परमाणुको बारेमा जानकारी पाइन्छ । त्यसपछि कुरा उठ्न सक्छ कि आखिर अणु र परमाणुमा के अन्तर छ ?धेरै मानिसहरु यो दुबै कण आकारमा एकदमै साना आकारका हुन्छन् । यसकारण यसलाई हामी बिना कुनै उपकरण खुल्ला आँखाले देख्न सक्दैनौं । हामी कुनैपनि परमाणुको भित्र कुनैपनि प्रकारका आकृति देख्न सक्दैनौं । तर एक अणुमा हामी धेरै किसिमका आकृतिहरु सजिलै देख्न सक्छौं । 

यदि दुई समान प्रकारका परमाणु आपसमा मिल्छ भने उनीहरु समय समयमा अनेक प्रकारका अणुको निर्माण गर्न सकिन्छ । उदाहरणको लागि दुई अक्सिजनको परमाणुले 02 को निर्माण गर्दछ र तीन अक्सिजन परमाणुले ओजोन (03) को निर्माण हुन्छ । तर यदि समान प्रकारको अणु आपसमा मिल्छ भने यसले दुबै एक समान प्रकारको परिणाम दिन्छ ।

प्रायजसो परमाणु जो हुन्छ त्यो धेरै अस्थिर हुन्छ । किनकी परमाणुको भित्र रहेको इलेक्ट्रोनले यसलाई धेरै अस्थिर बनाउँछ। आमतौरले हेर्दा परमाणुहरुमा इलेक्ट्रोनको संख्यामा असन्तुलनको साँटो यो स्थिर हुन सक्दैन । तर, एक अणुमा परमाणुहरुको इलेक्ट्रोन आदानप्रदानको कारणले यो ज्यादातर स्थिर हुन्छ । यसको लागि यदि कुनैपनि अणुको संरचनालाई राम्रोसँग हेर्ने हो भने यसमा हामी यिनीहरुको स्थिरता अस्थिरता स्पष्ट देख्न सकिन्छ ।