काठमाडौं । आमरुपमा अँग्रेजी तरिका अनुसार २४ घण्टामा एक दिन बदलिन्छ। यसको मतलब यो हो कि हरेक दिन रातको १२ बजे दिन बदलिन्छ । तर, पूर्वीय मान्यता अनुसार यो अवैज्ञानिक हो। भारतीय पञ्चाङ्गका अनुसार सूर्योदयसँगै दिन बदलिन्छ। यसको मतलब सूर्योदयद्वारा दोस्रो सूर्योदयसम्मलाई नै एक दिन भनिन्छ। जहाँसम्म तिथिको सवाल छ। यो हिन्दू पञ्चाङ्ग अनुसार एक तिथि १९ घण्टासम्म लिएर चौबिस घण्टासम्म हुन्छ। यसको मतलब यो हो कि कुनै तिथि १९ घण्टाको हुन्छ भने कुनै २४ घण्टाको पनि हुन्छ । यदि कुनै तिथि २४ घण्टाको हुन्छ भने यसको मतलब हुन्छ मध्यान्तरमा या मध्य रात्रिमा नै तिथि बदलिन्छ। 

जहाँसम्म तिथिको प्रश्न छ त्यो सूर्य र चन्द्रमाको भित्रबाट नै तय हुन्छ । तर, उसको गणना पनि सूर्योदयद्वारा नै गरिन्छ । उसै तिथिलाई मुख्य मानिन्छ जुन उदय कालमा हुन्छ । प्रतिपदादेखि पूर्णिमासम्म शुक्ल पक्षमा १५ तिथिहरु हुन्छ । किनकी सौरमास अन्तर्गतको दिनको तुलनामा चन्द्रमासको दिन केही कम हुन्छ । यसैकारण कैयौं पटक एकै दिनमा दुई तथा तीन तिथिहरु पनि हुनसक्छ । यसमा तिथिहरुको तीन स्थितिहरु बन्दछ । जुन तिथिमा केवल एकपटक सूर्योदय हुन्छ उसलाई सुधि तिथि भनिन्छ । जसमा सूर्योदय हुँदै हुँदैन त्यो सूर्योदय पछि सुरु भएर अघिल्लो सूर्योदयद्वारा पहिले नै समाप्त हुन्छ । उसलाई क्षय तिथि भनिन्छ । तेस्रो स्थिति जसमा दुई सूर्योदय हु्न्छ त्यसलाई तिथि वृद्धि भन्दछन् । 

प्रत्येक तिथि र बारले हाम्रो मन र मस्तिष्कमा गहिरो असर पर्दछ । यस तिथिको प्रभावलाई जानेर नै व्रत र पर्वहरु मनाउनु पर्दछ । जन्मदिनको सही समय या तारिख तिथि नै हुन्छ। हिन्दू सौर-चन्द्र-नक्षत्र पञ्चाङ्गका अनुसार महिनाको ३० दिनलाई चन्द्र कलाका आधारमा  १५-१५ दिनको २ पक्षमा बाँडिएको छ - शुक्ल पक्ष र कृष्ण पक्ष।

शुक्ल पक्षको अन्तिम दिनलाई पूर्णिमा भनिन्छ र कृष्ण पक्षको अन्तिम दिनलाई आमावस्या वा औंशी। पञ्चाङ्गका अनुसार पूर्णिमा महिनाको १५ औं शुक्ल पक्षको अन्तिम तिथि हो । जुन दिन चन्द्रमा आकाशमा पूर्ण रूपद्वारा देखाइएको छ। पञ्चाङ्गका अनुसार आमावस्या महिनामा ३० औं कृष्ण पक्षको अन्तिम तिथि हो जुन दिन चन्द्रमा आकाशमा देख्न सकिँदैन । 

३० तिथिको नाम निम्न हुन्छ :- 
पूर्णिमा, प्रतिपदा, द्वितीया, तृतीया, चतुर्थी, पञ्चमी, षष्ठी, सप्तमी, अष्टमी, नवमी, दशमी, एकादशी, द्वादशी, त्रयोदशी, चतुर्दशी र अमावस्या (अमावस)। पूर्णिमाद्वारा आमावस्या १५ र फेरि आमावस्याद्वारा पूर्णिमासम्म ३० तिथि हुन्छ । तिथिहरुको नाम भने केवल १६‍‌ वटा मात्रै हुन्छ । 

१.आमावस्याको देवता हुन् अर्यमा जो पितृ प्रमुख हुन्। आमावास्यामा पितृगणको पूजा गर्नुले सदैव प्रसन्न भएर प्रजावृद्धि, धन-रक्षा, आयु तथा बल-शक्ति प्रदान गर्दछन् भन्ने मान्यता रहेको छ। यो बलप्रदायक तिथि हो।

२. प्रतिपदाको देवता हुन् अग्नि। यस तिथिमा अग्निदेवको पूजा गर्नुले धन र धान्यको प्राप्ति हुन्छ। यो वृद्धिप्रदायक तिथि हो।

३. द्वितीयाका देवता ब्रह्मा हुन्। यस तिथिमा ब्रह्माको पूजा गर्नुले मनुष्य विद्यामा पारङ्गत हुन्छन्। यो शुभदा तिथि हो।

४. तृतीया (तीज) का देवता हुन् यक्षराज कुबेर। यस तिथिमा कुबेरको पूजन गर्दा व्यक्ति धनवान बन्ने गर्दछ । यो बलप्रदायक तिथि हो।

५. चतुर्थीका देवता हुन् शिवपुत्र गणेश। यस तिथिमा भगवान गणेशको पूजनले सबै विघ्नहरु नास हुन्छ । यो खला तिथि हो।

६. पञ्चमीका देवता हुन् नागराज। यस तिथिमा नागदेवताको पूजा गर्नुले विषको भय रहँदैन । स्त्री र पुत्र प्राप्ति हुन्छ। यो लक्ष्मीप्रदा तिथि हो।

७. षष्ठीका देवता हुन् कार्तिकेय। यस तिथिमा कार्तिकेयको पूजा गर्दा मनुष्यहरु श्रेष्ठ मेधावी, रूपवान, दीर्घायु र कीर्ति बढाउने वाला हुन्छन्। यो यशप्रदा अर्थात सिद्धि दिनेवाला तिथि हो । 

८. सप्तमीका देवता हुन् चित्रभानु। सप्तमी तिथिलाई चित्रभानु नामवाला भगवान सूर्यनारायणको पूजन गर्नुले सबै प्रकारबाट रक्षा हुन्छ । यो मित्रवत तथा मित्रा तिथि हो।

९. अष्टमीका देवता हुन् रुद्र। यस तिथिलाई भगवान सदाशिव या रुद्रदेवको पूजा गर्दा प्रचुर ज्ञान तथा अत्यधिक कान्तिको प्राप्ति हुन्छ। यसबाट बन्धनद्वारा मुक्ति पनि मिल्छ । यो द्वन्दमयी तिथि हो।

१०. नवमीको देवी हुन् दुर्गा। यस तिथिमा जगतजननी त्रिदेवजननी माता दुर्गाको पूजा गर्नुले मनुष्य इच्छापूर्वक संसार-सागरलाई पार गराउँछ । हर क्षेत्रमा सदा विजयी प्राप्त करता गर्दछ। यो उग्र अर्थात् आक्रामकता दिने तिथि हो।

११. दशमीका देवता हुन् यमराज। यस तिथिमा यमको पूजा गर्दा नरक र मृत्युको भय रहँदैन । यो सौम्य अर्थात शान्त तिथि हो।

१२.एकादशीको देवता हुन् विश्वदेवगण र विष्णु। यस तिथिलाई विश्वेदेवहरुको पूजा गर्दा सन्तान, धन-धान्य र भूमि आदिको प्राप्ति हुन्छ। यो आनन्दप्रदा अर्थात् सुख दिनेवाला तिथि हो।

१३. द्वादशीका देवता हुन् विष्णु। यस तिथिलाई भगवान विष्णुको पूजा गर्दा मनुष्य सदा विजयी भएर समस्त लोकमा पूज्य हुन्छन् । यो यशप्रदा तिथि हो।

१४. त्रयोदशीका देवता हुन् त्रयोदशी र शिव। त्रयोदशीमा कामदेवको पूजा गर्नुले मनुष्यले उत्तम पत्नी पाउँछन् । साथै, उसको सबै कामनाहरु पूर्ण हुन्छ । यो जयप्रदा अर्थात् विजय दिनेवाला तिथि हो । 

१५. चतुर्दशीका देवता हुन् शंकर। यस तिथिमा भगवान शंकरको पूजा गर्नुले मनुष्य समस्त ऐश्वर्यलाई प्राप्त गर्नुका साथै धरै पुत्र एवं प्रभूत धनद्वारा सम्पन्न हुन्छ । यो उग्र अर्थात् आक्रामकता दिने तिथि हो।

१६. पूर्णिमाका देवता हुन् चन्द्रमा। यस तिथिमा चन्द्रदेवको पूजा गर्नुले मनुष्‍यको सबै ठाउँमा आधिपत्य हुन्छ । यो सौम्या तिथि हो।
 
कृष्ण पक्षमा देवता यी सबै तिथिहरुमा शनै: शनै: चन्द्रकलाहरुको पान गर्दछन्। उनीहरु शुक्ल पक्षमा पुन: १६ कलाको साथ उदय हुन्छ । त्यो एक्लै १६ कलाहरु सदैव अक्षय रहन्छ । उसमा साक्षात् सूर्यका निवास रहन्छ। यस प्रकार तिथिहरुका क्षय र वृद्धिको देन स्वयं सूर्यनारायणलाई दिइन्छ । अत: उनलाई सबैको स्वामी मानिन्छ ।