अपेक्षा गरिएअनुरुप नै काँग्रेसका सभापति शेरबहादुर देउवाले एक महिनाको अन्तरालमा दोस्रो महत्वपूर्ण विजय हासिल गर्नुभएको छ, त्यो पनि ठूलो मतान्तरका साथ। पहिलो विजय पार्टी सभापतिका रुपमा थियो भने बुधबार देउवा संसदीय दलको नेता निर्वाचित हुनुभएको छ । यी विजयसँगै देउवाको पक्षमा पार्टीभित्र एकमना अवस्थाको सिर्जना हुन पुगेको छ । उहाँ अब पार्टी सभापतिसँगै संसदीय दलको नेताका रुपमा पार्टीभित्र सर्वशक्तिशाली नेताका रुपमा स्थापित हुनुभएको छ । काँग्रेस नेतृत्वको इतिहासमा यो स्थिति स्वयंमा नयाँ होइन । विगतमा पनि पार्टीभित्र यस्तो अवस्था थियो तर देउवाका लागि अहिलेको अवस्था विशेष छ । विगतमा पार्टी सभापति र संसदीय दलको नेताको निर्वाचनमा पराजित देउवाले यसपटक दुवै पदमा विजय प्राप्त गरेपछि काँग्रेसको मात्र नभई समग्रमा देशकै राजनीति नयाँ ढङ्गले तरङ्गित हुने अपेक्षा गरिएको छ ।
विगतमा आफू नेतृत्वमा नरहँदा जहिले पनि एक व्यक्ति एक पदको पक्षमा वकालत गरेर नेतृत्वको आलोचना गर्दै आउनुभएका देउवाले अहिले स्वयं विगतकै नेतृत्व–प्रवृत्तिलाई निरन्तरता दिनुभएको छ । विगतमा शक्ति सन्तुलन आवश्यक रहेको भन्दै पृथकीकरणको पक्षमा मत व्यक्त गर्दै आएका अहिले पार्टीमा बहुशक्ति केन्द्र हुन नहुने भन्दै एकल शक्ति केन्द्रका पक्षमा मत व्यक्त गर्न थालेका छन् र वर्तमानको अवस्थालाई उचित ठहर्याउँदै छन् । एकल शक्ति केन्द्रको अवधारणा लोकतन्त्रमा ठीक वा बेठीक के हो, राजनीतिक विश्लेषकहरूले मत व्यक्त गर्लान् तर व्यावहारिकस्तरमा कुरा गर्दा यो अवस्थाको उपस्थितिको अर्थ हिजोकै पुनरावृत्ति हो भनियो भने त्यसलाई अस्वाभाविक भन्न मिल्दैन । हिजो बेठीक भयो भन्ने आज समर्थनमा तर्क गरिरहेका छन् । प्रश्न उठ्छ, किन राजनीतिक दलको नेतृत्व परिवर्तन हुँदैमा व्यक्तिका विचार, सिद्धान्त र दृष्टिकोण पनि परिवर्तित हुन्छन् ? हुन्छन् भने यो कति उचित हो ? यसले समग्रमा राजनीतिलाई कुन दिशामा डोर्याउँछ ? राजनीतिमा प्रश्न र जिज्ञासा थुप्रै हुनसक्छन्, हुन्छन् । यस्ता सबै प्रश्नका उत्तर जनताका लागि मात्र होइन, सम्बन्धित राजनीतिक दल र राजनीतिकर्मीका लागि पनि महत्वपूर्ण हुन्छन् । जनताबीच उत्पन्न हुने यस्ता प्रश्नको समाधानको सम्बन्ध सम्बन्धित दल र नेताको लोकप्रियता अलोकप्रियतासँग हुने कुरा बिर्सन मिल्दैन । भर्खर सम्पन्न नेपाली काँग्रेसका दुई महत्वपूर्ण निर्वाचनका सन्दर्भमा पनि विजयीले विकसित गर्न खोजेको मूल्य–मान्यता र मापदण्डका सम्बन्धमा माथि चर्चा गरिएजस्तै जनमानसमा केही जिज्ञासा उत्पन्न भएका छन्, जसको यथोचित समाधान नेतृत्वले दिन सक्नुपर्छ । यसो गर्न सकिए राजनीतिमा नयाँ संस्कारको थालनी हुने विश्वास गर्न सकिन्छ, जो भावी दिनमा नेपाली काँग्रेसको सङ्गठन विस्तार र विश्वसनीयता अभिवृद्धिका दिशामा सहायकसिद्ध हुनेछ ।
लोकतन्त्रको सुदृढीकरणका लागि प्रतिस्पर्धा आवश्यक मानिन्छ । प्रतिस्पर्धाले लोकतन्त्रलाई जीवित बनाइरहन महत्वूर्ण भूमिका निर्वाह गर्छ । यस आधारमा लोकतन्त्रलाई प्रतिस्पर्धामा आधारित व्यवस्था पनि भन्ने गरिन्छ । सर्वसम्मत वा अत्यन्त फराकिलो बहुमतको जगबाट एकमना र अधिनायकवादी चरित्रको उदय हुनसक्ने सम्भावनाका आधारमा लोकतन्त्रमा प्रतिस्पर्धालाई महत्व दिइएको हो । नेपाली काँग्रेस देशकै सबैभन्दा ठूलो लोकतान्त्रिक पार्टीमात्र होइन देशमा लोकतन्त्रको स्थापना र सुदृढीकरणका पक्षमा सदैव नेतृत्व गरेको पार्टी पनि हो । यसअर्थमा पार्टीभित्रको प्रतिस्पर्धालाई अस्वाभाविक मान्न सकिँदैन । संयोग नै मान्नुपर्छ, देउवासँग दुवै प्रतिस्पर्धामा नेता रामचन्द्र पौडेल पराजित हुनुभएको छ । तत्कालीन सभापति सुशील कोइरालाको दैहिक अवसानपछि काँग्रेसको आन्तरिक समीकरण बडो तीव्रताका साथ परिवर्तन भएको छ र भइरहेको छ । हिजो सुशील कोइरालासँग जोडिएका आज रातारात हिजोको संस्थापनसँग टाढिएका छन् । यसको प्रभाव पार्टीको आन्तरिक प्रतिस्पर्धामा परेको छ र परिणाम पनि प्रभावित हुन पुगेको छ । यस अवस्थामा सिर्जित नयाँ ध्रुवीकरणको स्थितिको अन्त्य कहाँ हुने हो, यसको अनुमानसम्म पनि अहिले लगाउन सकिँदैन । यो परिस्थितिले स्वयं पार्टी सभापति देउवाका लागि पनि ‘पर्ख र हेर’ को अवस्था सिर्जना गरिदिएको छ । हिजो सत्तोसराप गर्नेहरू आज अचानक किन र कसरी आफ्नो गुणगान गरिरहेका छन् भनेर बुझ्न पार्टी सभापतिले निश्चय पनि ढिलाइ गर्नु हुनेछैन । शक्ति केन्द्र चहार्नेहरू आज पनि सक्रिय भएका छन् । यस्तोमा देउवाले बुझ्नु जरुरी छ, निर्वाचन जित्दासम्मको गणित एक प्रकारको थियो र अब कार्यान्वयनको गणित अर्को प्रकारको हुनेछ । अब अङ्कगणितको गणना समाप्त भएर विजगणितको जटिलता प्रारम्भ भएको स्वीकार्नु पार्टी नेतृत्वका लागि श्रेयष्कर हुनेछ ।
लोकतन्त्रमा सबै प्रकारका लोकतान्त्रिक संस्थामा शक्ति सन्तुलन आवश्यक मानिन्छ । शक्ति असन्तुलनको अवस्थामा एकथरि विचार कुँढिन र पाखा लाग्न बाध्य हुने सम्भावना रहन्छ । आशा गरौँ नेपाली काँग्रेसका सन्दर्भमा त्यसो नहोला र सबैथरि विचार र दृष्टिकोणले फक्रिने अवसर प्राप्त गर्नेछन् । नेता पौडेल पार्टीको आन्तरिक प्रतिस्पर्धामा पराजित हुनुभएको छ । धेरैले यस अवस्थालाई अस्वाभाविक मानेका छन् तर लोकतन्त्रमा विश्वास गर्नेका लागि यो अवस्था अत्यन्त सामान्य, स्वाभाविक र सैद्धान्तिक हुन् । यी दुवै निर्वाचनका सन्दर्भमा पछिल्ला समयमा जसरी नयाँ समीकरण र धु्रवीकरणको अभ्यास भयो, त्यसका आधारमा परिणाम पौडेलका पक्षमा नहुने आँकलन जगजाहेर थियो । यस्तो अवस्थामा प्रश्न उठ्छ, सम्भावित परिणामबारे जानकारी हँुदाहुँदै पौडेल किन उम्मेदवार बन्नुभयो ? र दोस्रो प्रश्न, निर्वाचनको अन्तिम समयमा देखिएको नयाँ समीकरण र ध्रुवीकरण स्वाभाविक हो ? पार्टीका यी दुवै पराजय पौडेलका लागि अनपेक्षित र अविश्वसनीय होइनन् । उहाँ दुवैपटक उम्मेदवार हुनुभयो र वैयक्तिकरुपमा पराजित हुनुभयो तर उहाँका शब्दमा यो पराजयमार्फत प्रतिस्पर्धाको भाव विजयी भएको छ अर्थात् लोकतन्त्र विजयी भएको छ ।
यो प्रतिस्पर्धाको महत्व जहाँ एकातिर हिजोको संस्थापनको वैचारिक दृष्टिकोणलाई स्थायी आधार प्रदान गर्ने कुरासँग जोडिएको छ भने अर्कोतिर पार्टीभित्रको शक्ति सन्तुलन र आन्तरिक लोकतन्त्रलाई जीवन्तता प्रदान गर्ने कुरासँग पनि सम्बन्धित छ । अर्को कुरा समूहको नेता बनिरहन पनि पौडेलका लागि निर्वाचनमा प्रतिस्पर्धा आवश्यक थियो । निश्चितरुपमा वैयक्तिक दृष्टिले मूल्याङ्कन गर्ने हो भने पौडेल पराजित भएको जस्तो देखिए पनि वैचारिक अडानका दृष्टिले उहाँको पराजय भएको छैन । पौडेलका सामु स्पष्टतः दुई विकल्प थिए । पहिलो, निर्वाचनमा प्रतिस्पर्धा गरी हिजोको संस्थापनको वैचारिक आधारको संरक्षण गर्ने र दोस्रो, सहमतिका नाममा सम्झौता गरी आफ्ना लागि सुरक्षित स्थानको निर्माण गर्ने । हिजोको संस्थापन पक्ष शक्तिमा रहँदा रजगज गर्ने नयाँ ढङ्गले ध्रुवीकृत भइसकेको थाहा पाउँदा पाउँदै पनि पौडेलले दोस्रोको तुलनामा पहिलोलाई महत्व दिनुभयो ।
वास्तवमा लोकतन्त्र समग्रमा समुन्नत विचार हो । स्वयंमा एक जीवनशैली हो । एक चरित्र हो, जो सिद्धान्तमा भन्दा पनि व्यवहारमा प्रदर्शित हुन्छ । प्रतिस्पर्धामा बाँच्छ । यही कारण हो सामान्य जनताको सन्तान पनि देशको सर्वोच्च पदमा आसीन हुनसक्छ । विभिन्न विचार र तर्क अस्तित्वमा रहन सक्छन् । निर्धाले पनि बलियामाथि शासन गर्ने अवसर पाउँछन् । नेपाली काँग्रेसको हालै सम्पन्न दुई निर्वाचन र परिणामलाई पनि यसैअनुरुप बुझ्नु युक्तिसङ्गत हुन्छ । कुनै पनि पक्षबाट योभन्दा कम अथवा बढी बुझ्ने बुझाउने प्रयत्न हुन्छ भने त्यसलाई उचित मान्न सकिँदैन । पार्टी सभापतिका हैसियतले सबैभन्दा ठूलो जिम्मेवारी देउवाको नै हो । हिजो पार्टीमा शक्ति पृथकीकरण हुन नसक्दा सबैभन्दा बढी पीडा भोग्ने नेताका रुपमा उहाँ नै चिनिनुहुन्छ । हिजो एक पक्षको वरिपरि पार्टी रुमल्लिने स्थिति उत्पन्न हुँदा पार्टी एकाकार हुन नसकेको सत्यबाट पनि उहाँ राम्रै अवगत हुनुहुन्छ । यस्तोमा हिजोका दिनमा आफूले अनुभव गरेका विसङ्गतिको अन्त्यका लागि उहाँका प्रयास सबैभन्दा महत्वपूर्ण सावित हुनसक्छ तर आज आफू निर्णायक स्थितिमा रहँदा विगतको अवस्थामा सुधारको साटो तिनै विसङ्गतिको गोलचक्करमा फँस्ने हो भने सुन्दर र सुखद् भविष्यको निर्माण गर्न सकिँदैन । हो, देउवाका सामु थुप्रै चुनौती छन् सँगै केही गरेर देखाउने प्रशस्त मौका पनि । विचारलाई संयोजन र समन्वय गरेर अगाडि बढ्नसकेको खण्डमा देउवाका लागि नयाँ परिस्थिति अवसर प्रमाणित हुनेछ अन्यथा पदाकाङ्क्षीको उपस्थितिमा घोच्ने काँडाको सङ्ख्यामा निरन्तर वृद्धि हुनसक्ने सम्भावनालाई अस्वीकार गर्न सकिँदैन । केही दिनमै नयाँ वर्षले पदार्पण गर्दैछ । नयाँ वर्षमा नेपाली काँग्रेसले नयाँ रङ्ग र रुपमा आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्न सकोस् ।
