भगवानको दुई अवतार मानिएका छन, एक निमित्त अवतार जस्तै रावण र कंसलाई मार्नको लागि भयो अनि अर्को नित्य अवतार । सन्त-महापुरुष, जो बीज रूपमा नित्य संसारमा विचरण गर्दछन् अनि भूलेभटकेका जीवहरूलाई ज्ञान दिन्छन् । यदि सन्तहरू संसारमा नहुनु हो भने ज्ञानको अभाव हुनेछ ।
निमित्त अवतारले त दुष्टहरूलाई मार्छन्, तर साँचो भलाई त सन्तहरूबाटै हुन्छ, जसले ज्ञान दिएर मनुष्यको संस्कारहरू बदलि दिन्छन् अनि सदाको निम्ति जन्म-मरणको बन्धनबाट मुक्त गराइदिन्छन् । गीता अध्याय ४, श्लोक ११ मा भनेको छ-
किनभने हे अर्जुन! जसले मलाई जसरी भज्छ, म पनि उसलाई उस्तै गरी भज्छु, यो रहस्यलाई जानेर नै बुद्धिमान मनुष्य सबै प्रकारले मेरा मार्गको अनुसार आचरण गर्दछन् ।
भय र क्रोध रहित भएर अनन्य भावले मेरो शरणमा आएर अर्थात् अनन्य भावले मेरो स्मरण गर्ने धेरै मनुष्य ज्ञान रुपी अग्निले पवित्र भएर मलाई प्राप्त हुन्छन् । जसले मलाई जसरी भज्छ, म पनि उसलाई उस्तै गरी भज्छु अनि जसले मलाइ आफूदेखि टाढा सम्झन्छ, उसको लागि म अत्यन्त टाढा छु, तर जसले मलाई आफ्नो हृदयमा भएको सम्झन्छ, उसको म सदा साथमा रहन्छु । जसले यो कुरा बुझ्छ उसको फेरि यो संसार चक्रमा जन्म हुँदैन । जसले इच्छाहरूको पूर्तिका लागि देवताहरुको पूजा गर्छन्, उनीहरूलाई फल त मिल्छ, तर मलाई पाउँदैनन् अनि सधै चौरासीमा घुमिरहन्छन् । यसकारण हे अर्जुन! तिमीले सदा सबै प्रकारले मलाई प्राप्त गर्न मेरे भजन-स्मरण गर, किनभने मलाई चाहने जिज्ञासुहरूले मलाई तत्वद्वारा जान्नु अनि मलाई पाउनको लागि मेरै निम्ति कर्म गरेका छन् ।
हे अर्जुन! मैले यो सनातन, अविनाशी ज्ञान कल्पको आदिमा सूर्यलाई दिएको थिएँ अनि सुर्यले आफ्नो पुत्र मनुलाई अनि मनुले आफ्नो पुत्र इक्ष्वाकुलाई दिएका थिए। यस परम्पराद्वारा प्राप्त यस योगलाई ऋषिहरूले जाने, यसकारण यो योगको नाम राज-योग बस्यो। तर त्यो परातन योग अब संसारमा प्राय: लोप भइसकेको छ।' जन्म कर्म च में दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वतः ।
त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन ।।
हे अर्जुन! म अजन्मा भएर पनि जन्म लिन्छु, अकर्ता भएर पनि जन्म लिएर कर्म गर्छ । तर मेरो यो जन्म र मेरो सबै कर्म दिव्य तथा अलौकिक हुन्छन् । जसले मलाई तत्त्व द्वारा जान्दछ, उसको संसारमा फेरि जन्म हुँदैन, उसले मलाई नै प्राप्त गर्दछ। किनभने मेरो स्वरुपलाई जान्ने मनुष्य संसारमा कर्म गरेर पनि कर्मको फलदेखि मुक्त रहन्छ।' गीता अध्याय ४, श्लोक १६ मा भनेको छ-
तर कर्म के हो अनि अकर्म के हो? यस विषयमा बुद्धिमान पुरुषहरू पनि भ्रमित छन्, यसैकारण म त्यों कर्म अर्थात् कर्मको तत्त्व तिमीलाई राम्ररी सम्झाउने छु, जसलाई जानेर तिमी अशुभ अर्थात् संसारको बन्धनबाट मुक्त हुनेछौ।
भन्नको तात्पर्य यो हो कि कर्म के हो अनि अकर्म के हो? यस विषयमा ठूला-ठूला बुद्धिमानहरुको बुद्धि पनि चक्राइरहेको छ । जुन कर्मद्वारा जीवले मोह-बन्धनबाट छूटन्छ, उसले त्यो कर्मलाई जान्दैन, जबकि उनीहरु आफ्ना तर्फबाट त निष्काम कर्म नै गरिरहेका हुन्छन् । यसकारण हे अर्जुन! म तिमीलाई त्यो कर्म बताउँने छु, जसलाई जानेर तिमी अशुभ अर्थात् पाप र संसारको बन्धनबाट सहजै छूटने छौ । भगवान कृष्ण गीता अध्याय ४ कै श्लोक १७ र १८ मा भन्नुहुन्छ-
कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः।
अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः।।
कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः।
स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् ।।
अर्थात कर्मको स्वरुप पनि जान्नु पर्दछ अनि अकर्मको स्वरूपलाई पनि जान्नु पर्दछ साथै निषिद्ध कर्मका स्वरूपलाई पनि जान्नु पर्दछ, किनभने कर्मको गति गहन छ।
जुन पुरुषले कर्ममा अर्थात् अहंकार रहित भएर गरेको सम्पूर्ण चेष्टाहरूमा (कर्महरूमा) अकर्म अर्थात वास्तवमा आफूलाई अकर्ता देख्छ अनि जुन पुरुषले अकर्ममा अर्थात अज्ञानी पुरुषले गरेको सम्पूर्ण कर्महरुको त्यागमा पनि कर्मलाई अर्थात त्याग रूप कर्मलाई देख्छ, त्यो पुरुष मनुष्यहरुमा बद्धिमान हो अनि त्यहि योगी सम्पूर्ण कर्महरूको कर्ता हो।
भन्नुको भावार्थ यो हो कि कर्मको बोध अर्थात् ज्ञान पनि हुन पर्छ, अकर्मको पनि ज्ञान हुन पर्छ अनि विकर्मको अर्थात निषेध कर्मको पनि ज्ञान हुन पर्छ । किनभने कर्मको गति अति गहन छ। जसले कर्ममा अकर्म अनि अकर्ममा कर्म देख्छ, त्यहि मनष्य वास्तवमा कर्मको रहस्यलाई जान्ने हो। गीता अध्याय ४ को श्लोक १९मा भगवान कृष्ण फेरि भन्नुहुन्छ-
अर्थात् जसको सम्पूर्ण कार्य कामना तथा संकल्प रहित छन्, यस्ता त्यो ज्ञानरूप अग्नि द्वारा भस्म भएको कवाला पुरुषलाई ज्ञानीजनले पनि पण्डित भन्छन् ।
हुन त संसारको सबै प्राणी गुण र प्रकृति अनुसार कर्ममा लागेका छन, तर अहंकारी पुरुषले आफूलाई कर्ता ठानेर म गर्नेवाला हुँ भनेर सम्झन्छन्, यसैकारण कर्म-फलमा बाँधिन्छ, तर ज्ञानी पुरुषले आत्मालाई साक्षी, प्रकृतिलाई कर्ता सम्झन्छ। जसले आत्मालाई नजानेर केवल शरीर अर्थात् इन्द्रियहरूको लागि कर्म गर्दछन्, उनीहरूलाई पापी र अधर्म कहलाइन्छन् । भावार्थ यो हो कि जन पुरुषलाई कर्महरुको सम्बन्धमा चिन्ता वा दुःख हुँदैन, कर्महरूको फलमा आसक्ति पनि हुँदैन अनि जसको सर्वे कर्म संकल्प रहित हुन्छन, सबै कर्महरूलाई ज्ञान रूपी अग्निमा आहुति दिएर निश्चिन्त भई भगवानको चिन्तन गर्छ, उसैलाई कर्मयोगी सम्झनु पर्छ ।
त्यो कर्मयोगी देह भावलाई त्यागेर आत्माको परम आनन्दमा तृप्त भई कर्महरूको राम्रा नराम्रो फलको अभिमानलाई त्याग्नाले कर्म गर्दै पनि अकर्ता हो। किनभने जब मनुष्यले मन र इन्द्रियहरूद्वारा भोगहरुको कामनालाई सूम्पुर्ण रूपले त्याग्छ अनि निरन्तर मनले भगवानको याद गर्छ, तब त्यो मनुष्यको सबै कर्म निष्काम हुन्छन्, तर जसले मनले विषयहरूको चिन्तन गर्दै कर्महरूलाई त्याग्छ वा जनता-जनार्दनको सेवाको झूटो अभिमान गरेर कर्म गर्छ, उसको सबै कर्म कामनाहरूले परिपूर्ण अनि जीवलाई बन्धनमा पर्ने हुन्छन् ।
