काठमाडौं । शनिवारबाट सोह्रश्राद्ध सुरु हुदैछ । आश्विन कृष्ण प्रतिपदादेखि आश्विन शुक्ल प्रतिपदासम्मका १६ वटा तिथिमा दिवङ्गत पितृलाई सम्मानका साथ तर्पण, सिदादान र पिण्डदान गरिने भएकाले सोह्र श्राद्ध भनिएको हो । यहाँ हामीले श्राद्धतिथिनुसार किन र कहिले गर्ने यस बिषयमा उल्लेख गरेका छौं ।
१. पितृपक्षमाश्राद्धकिन गर्नुपर्छ ?
पितृपक्षमा वातावरणमा तिर्यक तरङ्गको (रजतमात्मक तरङ्गको) तथा यमतरङ्गको अधिकता हुन्छ। त्यसैले पितृपक्षमा श्राद्ध गर्नाले रजतमात्मक कोषसॅंग सम्बन्धित पूर्खाको लागि पृथ्वीको वातावरण कक्षमा आउन सरल हुन्छ । त्यसैले हिन्दू धर्ममा बताएको विधिकर्म त्यस विशिष्ट कालमा गर्न अधिक श्रेयस्कर छ ।’
२. श्राद्धतिथिनुसारकिन गर्ने ?
‘प्रत्येक कृत्य आफ्नो कार्यकारणभावको साथ जन्म लिन्छ। प्रत्येक कृत्यको प्रभावकारिता, त्यसको कार्यमान कर्ता, कार्य गर्ने उचित घटिका (समय) एवं कार्यस्थल आदिमा निर्भर गर्दछ । यी सबैको पूरकतामा कार्यको फलनिष्पत्ति अर्थात परिपूर्णता निश्चित हुन्छ तथा कर्तालाई विशिष्ट फल प्राप्त हुन्छ । यो कृत्य जब ईश्वरीय नियोजनको अर्थात प्रवृत्ति एवं प्रकृतिको संगमबाट घटित हुन्छ, तब त्यो प्रत्यक्ष इच्छा, क्रिया एवं ज्ञान, यी तीन स्तरको शक्तिहरुको सहायताले सगुण रूप धारण गरि साकार हुन्छ । विशिष्ट तिथि प्रकृतिको लागि आवश्यक अर्थात बल प्रदान गर्ने अर्थात मूल ऊर्जास्वरूप हुन्छ । अतः विशिष्ट तिथिमा विशिष्ट जीवको लागि (को नामबाट) गरिने कर्म, त्यस कर्मबाट उत्पन्न प्रवृत्ति अर्थात फलनिष्पत्तिको लागि पोषक हुन्छ । प्रत्येक कृत्यलाई त्यस विशिष्ट तिथि अथवा विशिष्ट मुहूर्तमा गर्न महत्त्वपूर्ण हुन्छ; किनकि त्यस दिन ती घटनात्मक कर्मको कालचक्र एवं त्यसको प्रत्यक्ष घटनाक्रम, तथा त्यसबाट उत्पन्न परिणाम यी सबैको स्पन्दन एक समान अर्थात एक-अर्काको लागि पूरक हुन्छ । ‘तिथि’ त्यस विशिष्ट घटनाक्रमलाई पूर्णत्व प्रदान गर्नको लागि आवश्यक तरङ्गलाई कार्यरत गर्दछ ।’
३. श्राद्धकहिले गर्ने ?
३अ. सर्वसामान्यतःउचिततिथि
सर्वसामान्यतः अमावस्या, वर्षको बाह्र संक्रांति, चन्द्र-सूर्य ग्रहण, युगादि एवं मन्वादि तिथि, अर्धोदयादि पर्व, मृत्युदिन, श्रोत्रिय ब्राह्मणको आगमन इत्यादि तिथि श्राद्धको लागि उपयुक्त हुन्छ ।
३आ. हिन्दूधर्मकसैलई पनि योभन्ने अवसरदिदैन, ‘अमुककालमाश्राद्धविधिनिषिद्धछ, त्यसैले गर्न पाएन’ !
१. ‘सामान्यतः प्रतिवर्ष जुन तिथिमा मनुष्यको मृत्यु भएको छ त्यहि तिथिमा (अंग्रेजी दिनांकानुसार होइन; अपितु हिन्दू पञ्चांगानुसार तिथिमा) श्राद्ध गर्नुहोस् । मृत्युतिथि ज्ञात छैन भने, केवल महिना ज्ञात छ भने त्यो महीनाको अमावस्यामा श्राद्ध गर्नुहोस् ।
२. मृत्युतिथि एवं महिना दुबै नै ज्ञात छैन भने फाल्गुन अथवा पौष अमावस्यामा श्राद्ध गर्नुहोस् ।
३. निश्चित मृत्युतिथि ज्ञात छैन भने जुन दिन मृत्युको विषयमा पता चल्यो त्यहि दिन श्राद्ध गर्नुहोस् ।
४. पूर्खालाई दैनिकश्राद्ध उदकद्वारा अर्थात् पूर्खालाई तर्पण दिएर पनि गर्न सकिन्छ ।
५. पूर्खालाई दैनिक श्राद्ध सम्भव छैन भने दर्शश्राद्ध गर्नुहोस् । दर्शश्राद्धले नित्य श्राद्धको सिद्धि हुन्छ । दर्श अर्थात् अमावस्या। दर्शश्राद्ध अर्थात् प्रत्येक महीनाको अमावस्यामा गरिने श्राद्ध ।
६. प्रत्येक महीना दर्शश्राद्ध गर्न सम्भव छैन भने न्यूनतम वैशाख, आश्विन एवं कार्तिक महीनाको अमावस्यामा गर्नुहोस् ।
७. वैशाख, आश्विन एवं कार्तिक महिनाको अमावस्यामा दर्शश्राद्ध गर्न पनि सम्भव छैन भने आश्विन महिनाको पितृपक्षमा महालय श्राद्ध अवश्य गर्नुहोस् । यो पनि सम्भव छैन भने आश्विन अमावस्यामा (सर्वपित्री अमावस्यामा) श्राद्ध गर्नुहोस् ।’
३इ. दिनमाउचितकाल
दिनलाई पाँच भाग गरेपछि त्यसको चौथो भागलाई ‘अपराह्न’ भनिन्छ । यो काललाई श्राद्धको लागि उचित बुझ्नुहोस् । अपराह्न एवं अमावस्याको काल श्राद्धको लागि अधिक उचित हुन्छ ।
३ ई. श्राद्धकोविशेषतिथिहरुएवंयीतिथिहरुमापितृश्राद्धसँगसम्भावितलाभ
३ई१. कल्पादितिथि : ब्रह्मदेवको दिनको इत्यादि तिथिलाई कल्पादि तिथि भनिन्छ । चैत्र शुक्ल प्रतिपदा एवं पञ्चमी, वैशाख शुक्ल तृतीया, कार्तिक शुक्ल सप्तमी, मार्गशीर्ष शुक्ल नवमी, माघ शुक्ल त्रयोदशी, चैत्र कृष्ण तृतीया, यी कल्पारंभको तिथि मानिएको छ । शास्त्रमा भनिएको छ कि, यी तिथिहरुमा श्राद्ध गर्नाले पूर्खालाई तृप्ति हुन्छ ।
३ई२. अक्षयतृतीया (वैशाखशुक्लतृतीया) : अक्षय तृतीया अर्थात् कृतयुगको प्रारम्भ दिन । यस दिन गरिने पितृश्राद्ध, पितृतर्पण, दान इत्यादि सबै अक्षय हुन्छ । त्यसैले यो दिन पूर्खाको लागि अपिण्ड श्राद्ध अथवा तर्पण अवश्य गर्नुहोस् ।
पुराणमा भनिएको छ कि, अक्षय तृतीयमा पूर्खालाई उद्देशित गरि कच्चचा सामग्री, उदककुंभ, खसको पंखा, छाता, चप्पल, यी वस्तुहरु दान दिनुहोस्। गरुडपुराणमा भनिएको छ कि, यस दिन लिंगदेहलाई उद्देशित गरि दान गर्नाले मृत जीवलाई यमदूत पीडा दिदैन ।
३ई३. पितृपक्ष (महालयपक्ष) : आश्विनको कृष्णपक्षको ‘पितृपक्ष’ भनिन्छ । यो पक्ष पूर्खाहरुको लागि प्रिय छ । यो पक्षमा पूर्खाको महालय श्राद्ध गर्नाले उनी वर्षभरि तृप्त रहन्छ ।
४. वर्षश्राद्धगरेपछिपितृपक्षमा पनिश्राद्धकिन गर्ने ?
‘वर्षश्राद्ध गर्नाले त्यो विशिष्ट लिंगदेहलाई गति मिल्दछ, जसले उसको प्रत्यक्ष व्यष्टि स्तरको ऋण चुकाउनमा सहायता मिल्दछ । यो हिन्दू धर्मद्वारा व्यक्तिगत स्तरमा निर्धारित, ऋणमुक्तिको एक व्यष्टि उपासना नै हो, जबकि पितृपक्षमा श्राद्ध गरि पूर्खाको समष्टि स्तरमा ऋण चुकाउन, समष्टि उपासनाको भाग हो । व्यष्टि ऋण चुकाउन त्यो लिंगदेह प्रति प्रत्यक्ष कर्तव्यपालनको सीक दिन्छ, तथा समष्टि ऋण एक साथ व्यापक स्तरमा लेनदेन पूरा गर्दछ ।
जोसँग हाम्रो घनिष्ठ सम्बन्ध हुन्छ, यस्तो एक-दुई पीढी पहिलाको पूर्खाहरुका हामी श्राद्ध गर्दछौं; किनकि ति पीढिहरुको साथ हाम्रो प्रत्यक्ष कर्तव्यस्वरूप सम्बन्ध रहन्छन् । अन्य पीढिहरुको अपेक्षा यी पूर्खामा परिवारमा अट्किएको आसक्तिविषयक विचारहरुको मात्रा अधिक हुन्छ । अतः उनको यो प्रत्यक्ष बन्धन अधिक प्रगाढ हुन्छ; त्यसैले यसबाट मुक्त हुनको लागि व्यक्तिगत स्वरूपमा वार्षिक श्राद्धविषयक विधि गर्न आवश्यक छ । यसको तुलनामा उनीहरु भन्दा पहिला अन्य पूर्खाहरुसँग हाम्रो सम्बन्ध त्यति प्रगाढ हुँदैन, जसको कारण उनीहरुको लागि पितृपक्ष विधि एकत्रित स्वरूपमा गर्न इष्ट हुन्छ; त्यसैले वर्षश्राद्ध तथा पितृपक्ष, यी दुबौ विधिहरु गर्न आवश्यक छ।
५. श्राद्धककोमहिनाज्ञातछ, तरतिथिज्ञातछैन, तबत्यस महिनाको शुक्लअथवाकृष्णपक्षकोएकादशीअथवाअमावस्यामाश्राद्धकिन गर्ने ?
‘यो दिन वायुमण्डलमा यमतरंगको प्रबलता अधिक हुन्छ, त्यसैले यी तरङ्गहरुको प्रवाहबाट पूर्खालाई आवाहन गरि उनको लागि मन्त्रोच्चारणको बलको आपूर्ति गरि वायुमण्डलमा अल्पावधिमा आकर्षित गर्न सहजतासँग सम्भव हुन्छ । यमतरंगको अधिकतादर्शक प्रवाहको माध्यमबाट पूर्खा पृथ्वी मण्डलमा सहजतासँग प्रवेश गर्न सक्छ ।’
६. सामान्यत: संध्याकाल, रात्रिएवंसन्धिकालएवंत्यसकोनिकटसमयश्राद्धकोलागिवर्जितकिन छ ?
‘संध्याकाल, रात्रि एवं संधिकालको निकट समय ति लिंगदेहसँग सम्बन्धित विशिष्ट तरंगहरुको ऊर्जा प्रवाह तीव्र हुन्छ । यसको फाइदा उठाउँदै धेरै अनिष्ट शक्तिहरु यस गतिमान ऊर्जाको साथ पृथ्वीको कक्षामा प्रवेश गर्छन्, त्यकारण यस अवधिलाई ‘रज-तमयुक्त आगमनकाल’ पनि भनिन्छ ।’ संध्याकालमा वातावरणमा तिर्यक तरंगहरुको प्रबलता हुन्छ, संधिकालमा यी विस्फुटित तरंग कार्यरत अवस्थामा रहन्छ, जबकि रातको समय विस्फुटित, तिर्यक एवं यम, यी तीन तरंग ज्यादा रहन्छ । तसर्थ, यस समय वातावरण अत्यन्त तप्त ऊर्जाद्वारा संचारित रहन्छ । श्राद्धको समय जब एक विशिष्ट पिण्डको लागि संकल्प गरिन्छ, तब आवाहनात्मक प्रक्रियाको कारण त्यो विशिष्ट लिंगदेहको वातावरणमा आगमन हुन्छ । जब वायुमण्डल रज-तम कणहरुले संचारित हुन्छ, तब वायुमण्डमा संचार गर्ने अनेक अनिष्ट शक्तिको कारण पृथ्वीको वातावरण-कक्षामा प्रवेश गर्ने लिंगदेहलाई अवरोध हुन सक्छ । कहिलेकाहि लिंगदेह मान्त्रिकको जालमा फसने आशंका हुन्छ । यसकारण जहाँसम्म सम्भव छ वायुमण्डल दूषित भएको अवस्थामा लिंगदेहलाई अवरोध गर्ने तरंगको प्रबलताको प्रभावमा श्राद्धादि विधि नगर्नुहोस् । अन्यथा लिंगदेह सँधैको लागि मान्त्रिकको जालमा फसेर स्थायी रूपमा नरकयातना भोग्नुपर्छ । यसको लागि हिन्दू धर्मद्वारा बताएको कृत्यको आचारसहित पालन गर्नु अति महत्त्वपूर्ण छ, त्यसपछि मात्र इष्ट फल प्राप्ति हुन्छ ।’
६आ. श्राद्धकोमन्त्रच्चारणात्मकआवाहनात्मक (श्राद्धकोसमयगरिनेमन्त्रच्चारणयुक्तआवाहनको) शक्तिकोकारण, वातावरणकक्षामापूर्खाको प्रवेशहुनालेसायंकालको, पहिला नै प्रदूषितवायुमण्डलअधिकदूषितहुने; फलस्वरूपश्राद्धविधिगर्ने तथाविधिकोसंकल्पलिनेलाई महापापलाग्ने
‘सायंकालको समय रज-तमात्मक हुन्छ । यो समय ब्रह्माण्डमा पृथ्वी एवं आप तत्त्वको सहायताले कार्यरत रजतमात्मक तरंग अधिक हुन्छ । यी तरंगहरुको खिंचाव अधोगामी, अर्थात पातालको दिशामा हुन्छ । यी तरंगले वातावरणमा निर्मित कनिष्ठ स्तरको अतिदबावको पट्टाको कारण धरतीसँग संलग्न तिर्यक एवं विस्फुटित तरंग क्रियाशील अवस्थामा रहन्छ । यदि जीव आफ्नो पूर्खाको लागि श्राद्धादि अशुभ कर्म गर्दछ, तब रज-तमात्मक वातावरणमा श्राद्धबाट उत्पन्न मन्त्रच्चारात्मक आवाहनात्मक (श्राद्धमा गरिने मन्त्रच्चारण-युक्त आवाहनको) शक्तिको कारण त्यस विशिष्ट स्तरको पूर्खा वातावरण-कक्षमा आफ्नो रज-तमको वासनामय कोषसहित प्रवेश गरि पहिलादेखि प्रदूषित सायंकालीन वायुमण्डललाई अधिक दूषित गरिदिन्छ । यस प्रकार विधि गर्ने तथा विधिको संकल्प लिने जीवलाई पनि महापाप लागेर नरकवास भोग्नुपर्छ । अतः यथासम्भव सायंकालको समय रज-तमात्मक विधिहरु नगर्नुहोस् ।
