काठमाडौँ । चीनको महत्त्वाकाङ्क्षी विश्वव्यापी पूर्वाधार परियोजना बेल्ट एण्ड रोड इनिसिएटिभ (बीआरआई) का कारण विश्वव्यापी रुपमा वातावरणामा असर पुगेको भन्दै छानबिनको दायरामा आएको छ।

यद्यपि विज्ञहरूले यस पहलका आर्थिक लाभहरू मूल्याङ्कन गर्न जारी राख्दा वातावरणीय परिणामहरू बढ्दो रूपमा स्पष्ट हुँदै जाने बताएका छन्।

चीनको नेतृत्वमा ठूला-ठूला रेल र सडक निर्माण परियोजनाहरू प्रायः पारिस्थितिक रूपमा संवेदनशील क्षेत्रहरू हुँदै जान्छन् । जसले गर्दा वन्यजन्तु, वनस्पतिहरूमा क्षति पुर्‍याउनुका साथै अधिक प्रदूषणसमेत हुँदै गएको छ। यी विकासहरूले आदिवासी समुदायहरूमा बोझ राखिरहेका छन्। जसले विकासको लागि असमान दृष्टिकोणलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ।

चीनको खनिज अन्वेषण, कृषि वस्तुहरू र यसका कम्पनीहरूका लागि लगानीका अवसरहरूले विश्वव्यापी वातावरणीय अवस्थाहरूमा अमिट छाप छोडेको छ। बीआरआई अन्तर्गत सडक, रेलमार्ग र जलविद्युत आयोजनाको निर्माणले संरक्षण, जीविकोपार्जन र दिगोपनको बारेमा विशेष गरी दक्षिण पूर्व एसियामा चिन्ता बढाएको छ।

सन् २०१८ मा एक चिन्ताजनक घटना भयो जब इन्डोनेसियाको सुमात्रामा चीनको राज्यको स्वामित्वमा रहेको एक जलविद्युत परियोजनाले बाढी र निर्माणका कारण ओराङ्गुटान जनसङ्ख्यालाई जोखिममा पारेको थियो । यस्ता वातावरणीय जोखिमबीच पनि म्यानमार जस्ता केही विकासोन्मुख देशहरू सम्भावित आर्थिक लाभबाट आकर्षित हुन्छन् र वातावरणीय लागतलाई बेवास्ता गर्छन् ।

कम्बोडियामा, मेकोङ नदीमा चीन-समर्थित बाँध परियोजनाले स्थानीय समुदायहरूमा नकारात्मक असर पार्दै माछा बसाइँ सराइमा बाधा पुर्‍याइरहेको छ। यस क्षेत्रका माछा मार्नेहरूको जीविकोपार्जनलाई खतरामा पारेको छ। चीनको पहुँच कङ्गो नदी बेसिनका दुर्गम क्षेत्रहरू, दक्षिण अमेरिकाको सभाना र दक्षिण पूर्वी एसियाको डेल्टासम्म फैलिएको छ। जहाँ वातावरणीय प्रभावहरू राष्ट्रिय सीमाहरू पार गर्छन् ।

विज्ञहरूले विदेशमा चिनियाँ व्यापार सञ्चालनमा पारदर्शिताको कमी र अत्यधिक भ्रष्टाचारको बारेमा चिन्ता व्यक्त गर्छन् । जसले कम मिडिया जाँचको नेतृत्व गर्दछ। चिनियाँ कम्पनीहरूले आलोचनाको सामना गर्नुपर्दा आफ्ना पहलहरूलाई हरित बनाउनमा माहिर भएकाले यसले बीआरआई परियोजनाहरूको वास्तविकताप्रति सीमित जनचेतनाको परिणाम भएको छ।

रिपोर्टहरूले सङ्केत गरे अनुसार चिनियाँ लगानीहरू प्रायः आयोजक देशहरूमा रोजगारी सिर्जना गर्न असफल भएका छन्। जसले गर्दा गरिब श्रम अभ्यासहरू, पानी र माटोको क्षय र अवैध गतिविधिहरू बढ्दै गएको छ। उदाहरणका लागि, इथियोपियामा, एउटा परियोजनाले वातावरणीय र सामाजिक प्रभाव मूल्याङ्कनको अभाव थियो। जसले गर्दा वासस्थानको विनाश र स्वदेशी भूमिको क्षति हुँदै गएको छ।

विश्व वन्यजन्तु कोष (डब्ल्यूडब्ल्यूएफ) को प्रतिवेदन अनुसार बीआरआई विस्तारले २६५ खतरामा परेका प्रजातिहरू छन् । जसमा एक हजार ७ सय ३९ महत्त्वपूर्ण पक्षी क्षेत्रहरू र प्रमुख जैविक विविधता क्षेत्रहरू र प्रभावित क्षेत्रमा बढेको सिकार र वन विनाशसँग जोडिएको छ। जैविक विविधता हटस्पटहरूमा चीनको उपस्थिति वन्यजन्तुको व्यापार र अवैध काठको सबैभन्दा ठूलो बजारको रूपमा यसको स्थितिसँग जोडिएको हुन सक्छ।

अचम्मको कुरा त के भने बीआरआईको वातावरणीय प्रभावबारे अधिकांश अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय मौन छन् । आलोचकहरूलाई प्रायः चीन विरोधी भावनालाई बढवा दिने भनेर लेबल लगाइन्छ। जबकि विकासोन्मुख देशहरूमा घरेलु र अन्तर्राष्ट्रिय मिडिया आवाजहरूमा चीनको नियन्त्रणले सार्वजनिक छलफललाई थप दबाइदिन्छ।

यसबाहेक अफ्रिकी देशहरु प्रतिकूल सर्तहरूका कारण चिनियाँ ऋणको जालमा फसेका छन् । कोको, बक्साइट र तेल जस्ता प्राकृतिक स्रोतहरूको सम्भावित हानिले अस्थिर सरकारहरू र कमजोर संस्थाहरू भएका देशहरूको बेइजिङ विरुद्ध चिन्ता व्यक्त गर्ने क्षमतालाई घटाउँछ ।

बीआरआईलाई हरियाली बनाउने र ऊर्जा परियोजनाहरूलाई वातावरणमैत्री बनाउने विषयमा बढ्दो बहस भइरहेका बेला आलोचकहरूको तर्क छ कि चिनियाँ कम्पनीहरूले पालना गर्न धेरै इच्छुक छैनन् । प्रदूषण न्यूनीकरण र स्वदेशी स्तरमा ठूला रुख रोप्ने आयोजनाको दाबी गरिए पनि ठूला निर्माण आयोजनाबाट हुने वातावरणीय क्षतिले गम्भीर चिन्ता बढाएको छ।

आलोचनाको जवाफमा बीआरआईका समर्थकहरूले आन्तरिक र अन्तर्राष्ट्रिय रूपमा प्रदूषण नियन्त्रण गर्न चीनको प्रयासलाई जोड दिँदै आएका छन् । यद्यपि धेरैले तर्क गर्छन् कि यी प्रयासहरू यस पहलबाट हुने वातावरणीय क्षतिको भर्पाइ गर्न अपर्याप्त छन् ।

बीआरआईको आर्थिक लाभबारे बहस जारी छ। वातावरणीय प्रभाव निर्विवाद छ। बीआरआई मार्फत विश्वभरका चीनको नीति र निगमहरूले गरेको वातावरणीय ह्रासको ठूलो मात्रामा अन्तर्राष्ट्रिय समुदायको तत्काल ध्यान आवश्यक छ। यी चिन्ताहरूलाई बेवास्ता गर्नुको परिणाम भयानक हुन सक्ने विज्ञहरुकै भनाइ छ ।