कर्मफलप्रति आशक्त पनि नहुने र कर्मफललाई घृणा पनि नगर्ने व्यक्ति नै संन्यासी हो
राजु नेपाल,
प्रकाशित २०७७ वैशाख २२ सोमबार
1k
Shares
पहिलो अध्यायको अर्जुनको युद्ध नगर्ने संशय, दोस्रो अध्यायको आफन्तलाई मार्नुभन्दा भिख मागेर खानु उत्तम भन्ने विचार, तेस्रो अध्यायमा आइपुग्दा कर्म गर्ने कि ज्ञान आर्जन गर्ने भन्ने बारेको दुविधा र चौँथो अध्यायको भगवानका जन्म र कर्मका बारेमा आश्वस्त हुन नसकेका अर्जुनको संशय हटाउँदै भगवान् अब पाँचौं अध्यायमा आइपुग्दा ज्ञानयोग, कर्मयोग, भक्तिसहितको ध्यानयोग र साङ्ख्ययोग बीचका भिन्नताहरु बताउँदै अर्जुनलाई निश्चिन्त पार्न प्रयास गर्नुहुन्छ ।
यहाँसम्म आइपुग्दा अर्जुनले श्रीकृष्णलाई भगवानको रुपमा देख्न थालिसकेका छन् तर भगवानलाई चिनेका भने हुँदैनन् । कस्ता व्यक्तिले कर्म त्याग गर्छन्, कस्ता व्यक्तिले कस्ता कर्म गर्छन् ? कर्म त्याग गर्ने र कर्म गर्नेका बीचमा के कस्तो फरक छ ? यो अध्यायमा भगवान् श्रीकृष्णले यस्तै यस्तै कुरा गर्नुहुन्छ ।
यस अध्यायमा ज्ञानका कुराहरु धेरै हुन्छन् । यहाँ कस्ता मान्छे कर्मयोगी हुन् भन्ने बारेमा भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई उपदेश दिनुहुन्छ । उहाँले अध्याय चारसम्म अर्जुनलाई विभिन्न किसिमका ज्ञान दिइसक्नु भएको छ । तर प्रारम्भमै अर्जुनमा आएको विषाद अहिलेसम्म हट्न सकेको छैन । तसर्थ कर्मयोगमा आधारित कर्म गर्ने मानिस कसरी श्रेष्ठ हुन्छन् या कर्म त्याग्ने मानिसको हालत कस्तो हुन्छ भन्ने प्रश्नको वरिपरी यो अध्याय केन्द्रित छ ।
उनन्तीस श्लोकको यो अध्यायको पहिलो श्लोकमा फेरि अर्जुनको विषाद देखिन्छ । पुरै अध्यायमा उनी त्यही एउटै श्लोक बोलेर अरु बाँकी अठ्ठाईस श्लोक भगवान् श्रीकृष्णबाट सुन्छन् । यस अध्यायको पहिलो श्लोकमा भगवान्बाट उपदेश पाउने याचनाका साथ अर्जुन विन्ति गर्छन्, हे कृष्ण ! मलाई हजुरले पहिले कर्म त्याग गर भन्नुभयो । तर अहिले फेरि भक्तिपूर्वक कर्म गर्न आदेश दिँदै हुनुहुन्छ । अब निश्चय गरेर यी दुईमध्ये मेरा लागि जुन बढी लाभदायक छ, कृपा गरेर त्यही मार्गको उपदेश दिनुहोस् ।
यो अध्याय कर्मको आधारमा तेस्रो अध्यायको निरन्तरता हो । चौथो अध्यायमा भने भगवानले अर्जुनलाई आफ्ना अवतार बताउन लैजानुभयो । यो पाँचौं अध्यायका उनन्तीस श्लोकहरुलाई चार भागमा बाँडेर व्याख्या गर्न सकिन्छ ।
भगवान् श्रीकृष्णले चार अध्यायसम्म भन्नुभएका कुरा सुनिसकेपछि अर्जुन फेरि अलमलमा पर्छन् । उनले भगवानले वास्तवमै भन्न खोज्नुभएको कुरा के हो भनेर ठम्याउन सक्दैनन् । अलमलकै बीचबाट अर्जुनले सोध्छन्– कर्मलाई त्याग गरेर ठुलो होइन्छ कि कर्म गरेर ठुलो होइन्छ ?
यो प्रश्नको जवाफ दिँदै भगवान् यो अध्यायको पहिलो भाग अर्थात् पहिलोदेखि छैठौँ श्लोकसम्म कर्मयोग र शाङ्ख्ययोगको भेद बताउनुहुन्छ । भगवान् भन्नुहुन्छ– अर्जुन ! कर्म कहिल्यै पनि त्याग गर्नु हुँदैन । त्याग त कर्मफलको आशक्तिलाई गर्ने हो । यसबाट फेरि पनि त्यही कुरा दोहोरिन्छ कि हामीले गर्ने कर्म हामी कर्ता हौँ भनेर गर्ने होइन, हामी माध्यम हौं भनेर गर्नु पर्दछ । हामीले गरेको कर्मबाट कस्तो खालको फल प्राप्त हुन्छ त्यो भविष्यकै हातमा छोडिदिनुपर्छ र कर्मफलको आशक्ति त्याग्नुपर्छ भगवान् श्रीकृष्ण भन्नुहुन्छ ।
बुझ्नुपर्ने कुरा के छ भने आएको अर्थात् प्राप्त गरेको फलको त्याग गर भनेर भगवानले कतै पनि भन्नुभएको छैन । यो अध्यायको तेस्रो श्लोकमा भगवानले त अझ यी कुरामा प्रकाश पार्दै भन्नुहुन्छ–
ज्ञेयः स नित्यसन्न्यासी यो न द्वेष्टि न काङ्क्षति ।
निद्र्वन्द्वो हि महाबाहो सुखं बन्धात्प्रमुच्यते ।।
कर्मफलप्रति आशक्त पनि नहुने र कर्मफललाई घृणा पनि नगर्ने व्यक्ति नै संन्यासी हो । यो अध्यायमा आइपुग्दा श्रीमद्भगवद्गीतामार्फत भगवानले संन्यासीको परिभाषा दिनुभयो । घरव्यवहार छाडेर पहेंलो वश्त्र धारण गरेर कुटीमा बस्दैमा मात्र कोही संन्यासी हुनै सक्दैन । घरमै बसेर आफूलाई तोकिएको कर्म भगवानमा अर्पित गरेर कर्मफलमा जो आशक्त हुँदैन र जो सधैं सन्तुष्ट छ त्यो नै संन्यासी हो । दोस्रो अध्यायका मुनी वा स्थितप्रज्ञ र यो अध्यायका संन्यासी एकै हैनन् । मुनी ज्ञानका भण्डार हुन् भने संन्यासी कर्मयोगी हुन् ।
हामीले फल प्राप्त गरौंला भनेर कर्म गर्ने होइन तर कर्म गरेपछि प्राप्त भएको फल पनि त्याग्नु हुँदैन । सबै मान्छेको अन्तिम चाहना भनेको मुक्ति नै हो र मुक्तिका लागि कर्म गर्नुपर्छ । मोक्षका लागि कर्म गर्नुपर्छ । यसअघि पनि भनिएको छ कर्म गरेर मोक्ष प्राप्ति हुन्छ भने त्यो सबैभन्दा ठुलो कर्म हो । मुक्तिका लागि के गर्नुपर्छ भन्ने कुरा बताउने क्रममा भगवान् भन्नुहुन्छ– कर्मको त्याग मुक्तिका लागि एउटा उपाय होला तर त्योभन्दा पनि ठुलो उपाय भनेको भक्तिमय कर्म हो । त्यो भनेको सम्पूर्ण कर्म भगवानमा समर्पण गर्नु हो ।
यदि तपाईंले केही कर्म गरिरहनुभएको छ भने त्यसलाई आफ्नो कर्तव्य ठान्नुपर्छ र कर्म भगवानलाई समर्पण गर्दै गर्नुपर्छ । सबै कर्ममा आफू कर्ता बन्नुहुँदैन, त्यसको कारण भगवानलाई मान्नुपर्छ भनेर भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई उपदेश दिनुभएको छ ।
कर्मफल चार प्रकारका हुन्छन्,
पहिलो दृष्टः वर्तमानमा गरिएको कर्मको फल वर्तमानमै र प्रत्यक्ष रुपमा पाइन्छ भने त्यस्तो कर्मफलाई दृष्ट कर्मफल भनिन्छ । जस्तैः खाना खाएपछि भोक मेटिनु । महिनाभरी काम गरेपछि तलब आउनु ।
दोस्रो अदृष्टः अहिले कर्म गर्ने अनि पछि प्राप्त हुने कर्मफललाई अदृष्ट कर्मफल भनिन्छ । जस्तैः वर्तमानमा कुनै अपराध गर्ने र भविष्यमा त्यसको सजाय पाउने । वर्तमानमा राम्रो काम गरेवापत भविष्यमा पाइने पुरस्कार ।
तेस्रो प्राप्तः अघिल्लो जन्ममा वा विगतमा गरेको कर्मको फल वर्तमानमा पाइन्छ भने त्यस्तो कर्मफललाई प्राप्त कर्मफल भनिन्छ, जस्तै धन, रुप, शरीर । शास्त्रअनुसार यी कुराहरु अघिल्लो जन्मको पूण्यकर्मका फल हुन् ।
चौंथो अप्राप्तः हाल कर्म गर्ने तर कर्मफल प्राप्त नहुने, जस्तै धर्म कर्म । यी कर्मफल अर्को जन्ममा गएर पाईन्छ वा स्वर्ग नर्कमा गएर भोग गर्न पाइन्छ वा पर्छ । अथवा कर्ममा भक्तिको भाव छ भने त अझ मोक्ष नै भइन्छ । कतिपय अवस्थामा यी कर्मको फल यही जन्ममा समेत पाइन्छ ।
आजको समाजमा यो उपदेश हेर्नुपर्दा र मनन गर्नुपर्दा हामीले कसरी हेर्नु र मनन गर्नुपर्छ भने, यदि हामी कुनै कार्यालयमा काम गर्छौँ भने आफ्नो भविष्यको लागि वा तलव भत्ताको लागि भनेर नगरी कार्यालयको सफलताको लागि भनेर गर्नुपर्छ । कार्यालय कर्मचारीको लागि भगवान् हुनुपर्छ र कर्म कार्यालयको लागि र कार्यालयले तोकेअनुसार हुनुपर्छ । त्यस्तै राजनेताहरुका लागि देश भगवान् र कर्म देशसेवा हुनुपर्छ । दुवै स्थितिमा कुनै फलको इच्छा भने हुनुहुन्न र आफूमा कर्ताभाव हुनुहुन्न । कर्मचारीका लागि जति कार्यालय सफल हुन्छ त्यति नै आफुलाई फाइदा र सन्तुष्टि मिल्छ भने नेताका लागि जति देश विकास भयो त्यति नै कीर्ति रहन्छ । तर यी दुवैको अभाव र पूर्ण कर्तापनका कारण हामी अत्यन्त दुखी हुनुपर्ने अवस्थामा छौं ।
श्रीमद्भगवद्गीताको अध्याय पाँचको दोस्रो भाग अर्थात् सातौँ श्लोकदेखि बाह्रौँ श्लोकसम्ममा कर्मयोगी र शाङ्ख्ययोगीका लक्षण के हुने, कस्तो मान्छेलाई संन्यासी भनिन्छ भनेर भगवान् चर्चा गर्नुहुन्छ । माथि भनिएझैं कर्मफललाई घृणा पनि नगर्ने र आशक्ति पनि नराख्ने नै सबैभन्दा ठूलो संन्यासी हो र त्यही ब्यक्ति नै यी सम्पूर्ण सांसारिक भ्रमबाट मुक्त हुन्छ । त्यसैले कुनै पनि हालतमा कर्म त्याग गर्न हुन्न र कर्मफलमा आशक्त राख्न पनि हुन्न ।
कर्म गरेर कर्मफलप्रति आशक्ति नराख्ने मान्छेहरु मोक्ष भएर भगवत्धाममा पुग्छन् र उनीहरु फेरि जन्म मृत्युको यो संसारमा आउँदैनन् । फेरि भगवान् भन्नुहुन्छ– कर्म नगर्ने र कर्मफलको त्याग पनि नगर्ने व्यक्ति कहिल्यै पनि संन्यासी बन्न सक्दैन, त्यो केबल ढोंगी हो ।
संन्यासी बन्ने सन्दर्भमा गृहस्थीका लागि जहिले पनि कर्मयोग नै सबैभन्दा ठूलो उपाय हो । यदि तपाईं घर गृहस्थी चलाईरहनुभएको छ भने आफ्नो कर्मबाट नभागेर राम्रोसँग घर चलाउनुहोस् त्यो तपाईंका लागि योग हो, संन्यास हो । यसबाट तपाईंलाई मोक्ष प्राप्त गर्न सजिलो हुन्छ । जन्म मृत्युको चक्रबाट मोक्ष पाउन, कर्तव्य पालना गर्न अर्थात् आफ्नो धर्म पालना गर्नका लागि यही अध्यायको दशौं श्लोकमा भगवान् भन्नुहुन्छ–
ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः ।
लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा ।।
जजसले कर्मफल परमेश्वरलाई अर्पेर आशक्तिरहित भएर कर्म गर्छ त्यो मान्छे कमलको पातको माथि रहेको पानीजस्तो निश्चल हुन्छ । कमलको पातको माथि पानी हुन्छ तर त्यो पानीले कमलको पातलाई छोएको हुन्न । यसको अर्थ के हो भने आशक्तिरहित तरिकाले कर्म गर्ने मान्छे त्यति स्वच्छ निर्मल र अत्यन्तै सरल हुन्छ । यस्ता मानिसहरु अरुले देख्दा वरिपरी नै देखेको जस्तो लाग्छ तर ऊ कसैप्रति निर्भर हुँदैन, उसले मोक्ष प्राप्त गरिसकेको हुन्छ ।
यहाँ फेरि अर्काे प्रश्न उठ्छ– के घर ब्यवहार त्याग्ने व्यक्ति संन्यासी हो त ? हामी सन्न्यासीको अर्थ लगाउँदा जो मान्छेले पहेँला लुगा लगाएर घर ब्यवहार छोडेर आफ्नो जीवन सञ्चालन गरिरहेको देख्छौ, मठमन्दिर जंगलमा गएर बसेका मानिसलाई यो त संन्यासी हो भन्ने अर्थ लगाउँछौ । हामीले सुन्ने बुझ्ने संन्यासीको अर्थ त्यही हो । तर भगवान् संन्यासीको अर्थ त्यसरी भन्नुहुन्न । घरब्यवहारनै त्यागे पनि आफूलाई संन्यासी भन्नेले जप, तप र पूजा गर्छन त्यो पनि कर्म हो । घर, श्रीमती वा परिवार त्यागेर कहिल्यै कोही पनि संन्यासी हुनै सक्दैन । संन्यासी हुनका लागि कर्मफलको इच्छा त्याग्नुपर्छ । मन सरल, निश्चल र कञ्चन राख्नुपर्छ । सुख या दुःखमा नआत्तिने र नमात्तिने किसिमको हुनुपर्छ । कर्मफलको इच्छा पनि नराख्ने र कर्मफललाई घृणा पनि नगर्ने हुनुपर्छ । आफ्नो घर त्याग्दैमा, श्रीमती या परिवार र बालबच्चा त्याग्दैमा कोहीले म संन्यासी हूँ भन्छ भने त्यो केबल उसको देखावटीपन हो मोक्षप्राप्तिको मार्ग होइन ।
भक्तिभावले कर्म गर्ने, मन शुद्ध राख्ने र जो इन्द्रिय वासनाको वशमा परेको छैनन यस्ता मान्छे नै संन्यासी हुन र यी मान्छे भगवानको प्रिय हुन्छन र सधैँ भगवानको नजिक हुन्छन् । जसको मन शुद्ध हुन्छ यी मान्छेले मृत्युको अवस्थालाई जितिसकेका हुन्छन् तिनीहरु नै संन्यासी हुन ।
पाँचौं अध्यायको तेस्रो भाग अर्थात् तेह्रौं श्लोकदेखि छव्बीसौं श्लोकसम्म भगवान् अर्जुनलाई ज्ञानयोग तर्फ लैजानुहुन्छ र भन्नुहुन्छ– जब मानिसका शरीरले कुनै कर्मको श्रृजना गर्दैन, उनीहरुको शरीरलाई आत्माले जितिसकेको हुन्छ । उसको शरीर इन्द्रियहरुको सट्टा आत्माको निर्देशनमा चल्ने भइसकेको हुन्छ । उनीहरुको शरीर सञ्चालनको काम पनि प्रकृतिबाट आर्जित गुणले गर्छ ।
यहाँ भगवानले त्यस्ता मानिसको शरीरलाई एउटा शहर र त्यसमा भएका नौद्वारलाई इन्द्रियतृप्तीका कारणको रुपमा चित्रण गर्नुभएको छ । ती नौद्वार भनेका इन्द्रिय र बिषयसँग सम्बन्धित छन् । हरेक मानिसका शरीरमा नौवटा ढोकाहरु हुन्छन् ती नै सबै सुख, दुःख, जीवन मृत्युका कारक हुन् । शरीरको माथिल्लो भागमा हुने र विषय आदीका सेवनसँग सम्बन्धित दुई कान, दुई आँखा, दुई नाकका प्वालहरु र एक मुख गरी सातवटा ढोकाहरु र मलमुत्र विषर्जन गर्ने दुई ढोका गरी जम्मा नौ ढोका नै मानिसरुपी नगरमा हुन्छन् ।
जब मानिसमा लोभ लालच हुन्न यी ढोकाहरु शान्त हुन्छन्, लोभ लालचले यी ढोकाहरु खुल्न पुग्छन् र मानिस दुःखी हुन पुग्छ । शारीरिक सन्तुष्टीका लागि कुनै पनि कर्म नगर्ने मानिसहरुले यी नौ ढोकाका कर्महरुका बारेमा चिन्ता गर्नु पदैंन । यी मानिसहरु काम, क्रोध, लोभ र मोहबाट धेरै माथि उठिसकेका हुन्छन् । उनीहरुले इन्द्रियलाई पूर्णतः नियन्त्रणमा लिइसकेका हुन्छन् । यस्ता संन्यासीहरु हरचिजमा भगवान् देख्छन् । जताततै भगवानको महिमा पाउँछन् । उनीहरुले सबै वस्तु भगवान् नै हुन भन्ने बुझेका हुन्छन् । राम्रो या नराम्रो, दुःख या सुख, असल या खराब सबैतिर कुनै न कुनै रुपमा भगवानको उपस्थिति रहन्छ भन्ने यी प्रकारका मानिसहरुमा हुन्छन् । हर चिजमा एउटै भगवानको रुप देख्नु संन्यासीको गुण हो । यो नै ज्ञानको विषय हो र जसले यो ज्ञानलाई भक्तिमा जोड्छ र अगाडी बढ्छ । त्यो नै संन्यासी हो भनेर भगवानले अर्जुनलाई बताउनुहुन्छ । अब भगवान् संन्यासीमा हुने समभावको कुरा गर्दै जोड्नुहुन्छ,
यस्ता मानिसहरु विद्वान ब्राम्हण, गाई, हात्ती, कुकुर र चाण्डाललाई पनि समान दृष्टिले हेर्ने गर्दछन् । माथि उल्लेखित पाँचमा कुनै समानता छैन । सामान्य मानिसका लागि ती पाँचलाई एउटै दृष्टिले हेर्नु असम्भव नै छ । तर जब मानिस संन्यासको बाटोमा लाग्छ, जब मानिस मुक्तिको बाटोमा लाग्छ, उसले यी सबैलाई समान देख्छ । त्यो स्थिति ब्रम्हज्ञानको स्थिति हो । ब्रम्ह वा आत्मामा मात्रै यस्तो प्रकारको समभाव हुन्छ । त्यो नै भगवान् भक्तिको बाटो हो । त्यो बाटोमा कहिल्यै कतै दुर्घटना हुन्न । यो बाटोमा मानिस सधैं सुखी हुन्छ र त्यो सुखमा ऊ सधैं रमाउने गर्दछ ।
यो अध्यायको चौँथो भाग अर्थात् सत्ताइसौं श्लोकदेखि उनन्तीसौं श्लोकसम्म भगवानले सन्यासलाई पूर्णतः ज्ञानसँग जोड्नुभएको छ, भक्तिसँग जोड्नुभएको छ, कर्मसँग जोड्नुभएको छ । यी सबैमा प्रमुख रुपमा ध्यानको महिमा जोड्दै भगवान् शरीर भित्र रहेका पाँच प्रकारका वायु मध्ये प्राण र अपान वायुलाई वशमा राखेर क्रोध मुक्त हुँदै मोक्षको बाटोमा अग्रसर हुने शिक्षा अर्जुनलाई दिनुहुन्छ । यहाँ भगवानको आशय ध्यानयोगले मानिसलाई स्वतन्त्रतापूर्वक भगवानको सामिप्यमा लान्छ भन्नु हो ।
जब कोहि मानिस भगवानको सामिप्यमा पुग्छ उसका सबै कर्म भगवानमय हुन पुग्छन् । त्यसपछि ऊ भगवानको निर्देशनमा कर्म गर्न थाल्छ । अर्जुनलाई युद्ध कार्यबाट पछि नहटाउन भगवानले यस ज्ञानद्वारा उनलाई आफ्नो समीपमा तान्दैहुनुहुन्छ । शरीरमा भएका विभिन्न वायुहरु मध्ये यहाँ भगवानले जम्मा ध्यानयोगसँग सम्बन्धित दुई वायुको मात्र चर्चा गर्नुभएको छ । अब अन्त्यमा भगवान् भन्नुहुन्छ, अर्जुन ध्यान गरेर मात्रै संन्यासी बन्न सकिन्न । त्यसको लागि त मलाई इश्वर मान्नुपर्छ । सबै यज्ञको भोक्ता मान्नुपर्छ र सबै देवताहरुको पनि देवता मान्नुपर्छ । ध्यान गर्दा गर्दै यी कुरा मान्न सकियो भने मानिस शान्त हुन्छ ।
यस अध्यायमा अर्जुनको अलमल हटाउन भगवान् बारम्बार भन्नुहुन्छ– कर्मबाट भाग्दैमा कोही पनि संन्यासी बन्न सक्दैन । जसले कर्मफलमा आशक्ति नराखेर कर्म गर्छ त्यही व्यक्तीले नै मोक्ष अर्थात् मुक्ति प्राप्त गर्छ, त्यो नै संन्यास हो ।
के हामी यस अध्यायमा बताइए जसरी कर्मफलप्रति अनाशक्त हुन सक्छौं ? के हामी गृहस्थीमा रहँदै गर्दा संन्यासी हुन सक्छौं ? के हामी हाम्रो कर्मलाई भगवानको रुपमा हेर्न सक्छौं ? के हामी आडम्बर त्यागेर साँच्चिकै भगवानको नाममा ध्यानयोगी बन्न सक्छौं ? सकिन्छ । तर त्यसका लागि आफू कर्ता हैन भन्ने बुझेर भगवानको अस्तित्व जस्ताको तस्तै स्वीकार गरे पुग्छ । भगवानको अस्तित्व स्वीकार नगरी शास्त्रका बिधान स्वीकार नगरी ध्यान गर्न त कुनै हालतमा सकिन्न । यो कुरा सबैले बुझ्नु जरूरी छ ।
श्रीमद्भगवद्गीताको कर्मसन्यासयोग नामको पाचौं अध्याय समाप्त भयो ।
(लामो समय बैंकिंग क्षेत्रमा विताएका राजु नेपाल (@rajunepal) सोखिन लेखक हुन् । उनका असंख्य लेख र श्रीमद्भगवद्गीताको व्याख्या सहित विभिन्न बिधामा चारवटा पुस्तक बजारमा छन् । अत्यन्त कठिन विषय सरल ढंगले प्रस्तुत गर्न सक्ने उनको अध्यात्मको गहिरो स्वअध्ययन छ । त्यसैको उपज यो श्रीमद्भगवद्गीताको सरल व्याख्या हो ।)
