भगवान् श्रीकृष्ण भन्नुहुन्छ– हिंसामा रक्तपात हुन जरूरी छैन । यदि तपाईंका कारण अरुको प्रगतिशील बाटो रोकियो भने त्यो पनि हिंसा हो । अरुलाई मन, वचन र कर्मले दिने दुःख पनि हिंसा हो
राजु नेपाल,
प्रकाशित २०७७ वैशाख २८ आइतबार
1.2k
Shares
पहिलो भाग श्लोक १ देखि १८ सम्मः भगवानको ऐश्वर्य
श्रीमद्भगवद्गीताको अध्याय दश अन्तर्गतको विभूति योग । यसलाई भगवानको ऐश्वर्य योग पनि भन्न सकिन्छ । सातौं अध्यायबाट अत्यन्त महत्वपूर्ण ज्ञान दिन थाल्नुभएका भगवान् श्रीकृष्ण आठौं अध्यायमा आएर अर्जुनका प्रश्नले अर्कोतिर मोडिनुभएको थियो । तर फेरि नवौं अध्यायभरी भगवान् अझ स्पष्ट रुपमा सातौं अध्यायमा भन्न लागेका कुराहरु सुनाउन र बुझाउन तल्लिन हुनुभयो । अब दशौँ अध्यायमा आइपुग्दा अर्जुन हरेक दृष्टिकोणबाट भगवानको भक्त भैसकेको हेक्का श्रीकृष्णलाई हुन्छ । त्यसपछि भगवान् बिना कुनै प्रश्न आफ्ना प्यारा भक्तलाई सम्झाउन थाल्नुहुन्छ । अहिलेसम्म भगवानले संक्षेपमा मात्र आफू को को र कुन कुन रुपमा छु भन्नु भएको छ भने अब यो अध्यायमा आइपुग्दा त्यो विस्तृत हुन पुग्छ ।
बयालीस श्लोकको यो अध्यायमा भगवानले आफ्ना विभिन्न विभूतिहरुको चर्चा गर्नुहुन्छ अध्याय कै नामअनुसार । सबैभन्दा पहिले त अर्जुन सुन्दै हुनुहुन्छ, भगवान् भन्दै गइरहनुभएको छ । जब कोही स्रोता बनेर त्यो पनि शिष्यको रुपमा आफूलाई गुरू मानेर अगाडी सुन्न बसेको छ, ऊ एकछत्र सुनिरहेको छ, आफ्ना कुराहरुमा ध्यान दिइरहेको छ र बेलाबेलामा उसलाई शंका लागेका या नबुझेका कुरा बुझ्न प्रयास गर्छ भने वक्तालाई बोल्न जाँगर चल्छ । त्यो बेला मात्रै गुरू शिक्षा दिन तत्पर हुन्छन् जब शिष्य शिक्षा लिन तत्पर हुन्छ ।
खासमा जहाँ भगवान् श्रीकृष्ण उपदेश दिइरहनुभएको छ र अर्जुनले उपदेश लिइरहनुभएको छ सामान्य मानिसका लागि शिक्षा आदानप्रदान गर्ने उपयुक्त ठाउँ होइन । अर्जुन महाभारतको युद्धका लागि रणभूमिमा छिरिसकेका छन् र त्यहाँ दुवैतिर संसारका सबैभन्दा शक्तिशाली सेना छन्, युद्धको शंखध्वनी बजिसकेको छ । यस्तोमा युद्धको परिणामको बारेमा संशय हुनुपर्ने हो, हारजितका कुरा मनमा आउनुपर्ने हो, मनमा क्रोध र आक्रोशले ठाउँ लिनुपर्ने हो । तर त्यस्तो बेला पनि भगवानको वाणी सुनेर अर्जुन गद्गद् भइरहेका छन् । अर्जुनले त आफ्नो जीवनकालको सबैभन्दा उत्तम ज्ञान यही बेला प्राप्त गरिरहेका छन् । त्यो बेलामा उनका धेरै भ्रमहरुको पर्दा उघ्रिन लागेको अवस्था छ । त्यसैले उनी असाध्यै कम बोलिरहेका छन् र धेरै सुनिरहेका छन् भने भगवान् एकोहारो बोल्दै हुनुहुन्छ । यो अध्यायको बीचतिरका सात श्लोकमा अर्जुन केही प्रश्न गर्छन्, अरु बाँकी सबै पैँतीस श्लोकमा भगवान् श्रीकृष्ण बोल्नुहुन्छ । भगवानले आफ्नो ऐश्वर्यको बारेमा व्याख्या गर्ने यो अध्याय दश अन्तर्गतको यो विभूति योगलाई पाँच भागमा बाँड्नुभएको छ ।
पहिलो भाग अन्तर्गत् भगवान् श्रीकृष्णले पहिलो श्लोकदेखि सातौं श्लोकसम्म विभूति र योगशक्ति भनेको के हो र त्यो जान्दा के हुन्छ भनेर बताउनुहुन्छ । उहाँ भन्नुहुन्छ–
न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः ।
अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ।।
यो सर्वश्रेष्ठ ज्ञान हो । मलाई कसैले चिन्दै चिन्दैन किनभने हरेक दृष्टिबाट म देवताहरु र महर्षिहरुको उत्पतिको स्रोत हूँ । हामीले मान्ने, श्रद्धा गर्ने महर्षिहरु र हामीले पुज्ने देवताहरुको पनि उत्पतिको स्रोत भनिसकेपछि सानोतिनो बल र सानोतिनो ज्ञानबाट भगवानलाई बुझ्नु त असंभवप्राय हो । त्यसैले भगवान् भन्नुहुन्छ– मलाई जसले बुझ्छ त्यो मोहरहित माहात्मा हो र त्यो मुक्त हुन्छ । मुक्त भन्ने शब्दलाई यहाँ भगवानले ज्ञानसँग जोड्नुभएको छ । यस अर्थमा यहाँ ज्ञान भनेकै मुक्ति हो र विज्ञान भनेको भगवानसँगको प्रेम हो ।
बुद्धि, ज्ञान, असम्मोह, क्षमा, सत्य, दम, शम, सुख, दुःख, भव, अभाव, भय, अभय, अहिंसा, समता, तुष्टि, तप, दान, यश, अपयश जस्ता बीस गुणहरु मबाट उत्पन्न हुन्छन् ।
यिनीहरु के हुन त ? बुद्धि भनेको सही र गलत छुट्याउने शक्ति हो । अथवा कुनै उदेश्यलाई लिएर निश्चय गरिने अठोट नै बुद्धि हो । आत्मा र पदार्थलाई चिन्नु ज्ञान हो । आत्मा र पदार्थ चिनिसकेपछि मान्छे मुक्त हुन्छ । जब पदार्थ नाशवान छ, क्षणिक हो र आत्मा अविनाशी छ, अनन्त छ भनेर कसैले बुझ्दछ भने त्यो मान्छे फेरि बन्धनमा पर्दैन, उसले मुक्तिको बाटो पहिल्याईसकेको हुन्छ ।
असम्मोह भनेको शंका हट्नु या सन्देहबाट मुक्त हुनु हो । होला कि नहोला, सही होला या गलत होला भन्ने दुबिधाबाट जब मान्छेले आफूलाई बाहिर निकाल्छ उसमा कुनै पनि किसिमको मोह बाँकी रहँदैन, डर बाँकी रहँदैन । मुक्तिका बारेमा त हामीले बारम्बार भनेकै छौँ मुक्ति भनेको मोक्ष हो । जन्म र कर्मको बन्धनबाट मोक्ष हुनुनै मुक्ति हो । मुक्ति भनेको भगवद्धाम हो । अन्तिम लक्ष हो ।
अरुले गरेको गल्तीको लागि माफी गरिदिनु क्षमा हो । जब कसैले जानी जानी वा अज्ञानतावश गल्ती गरेको छ र त्यसबाट उसले आफूलाई सुधार्न चाहन्छ भने उसलाई माफी गरिदिनुपर्छ, त्यो ज्ञानी पुरुषको लक्षण हो । यसरी क्षमा गर्दा त्यो मानिसलाई कुनै प्रकारको दण्ड नहोस् भनी सोच्नुपर्छ ।
अरुको हितका लागि जे छ त्यस्तै प्रस्तुत गर्नु सत्य हो । अहिलेको सन्दर्भमा हामी मानिसहरु धेरै आत्मकेन्द्रीत भइसकेका छौँ । हामी जे कुरा गर्दा पनि आफूलाई केन्द्रमा राखेर गर्ने गर्छौं । केही कुरा बोल्नुपर्यो भने आफूलाई त्यस कुराले हित गर्छ कि गर्दैन त्यो कुरालाई मध्येनजर गरेर मात्र बोल्ने गर्छौं । तर जति सुकै सत्य बोले पनि त्यो आफ्नो हितका लागि र आफ्नो स्वार्थका लागि बोलिएको छ भने भगवानले त्यसलाई सत्य मान्नुहुन्न । त्यसकारण भगवान् श्रीकृष्ण भन्नुहुन्छ– आफ्नो हितका लागि बोल्ने कुरा सत्य होइन अरुका हितका लागि जस्ताको त्यस्तै प्रस्तुत गरिन्छ भने त्यो नै सत्य हो ।
दम भनेको आवश्यकताभन्दा बढि चिजको संग्रह नगर्नु हो । अहिले समाज यस्तो भइसक्यो कि, हामीसँग जति सम्पति भए पनि पुग्दैन । जतिसुकै धनसम्पतिको थुप्रो लागेको किन नहोस् हामी फेरि संग्रह गर्न र बटुल्न उद्वत हुन्छौँ । हामीलाई सुन चाँदी जग्गाजमिन र धनपैसाले कहिल्यै पुग्दैन । त्यो भनेको हामी इन्द्रिय तृप्तिको लालसाबाट मुक्त हुन सकेका छैनौँ । हामीले हाम्रो इन्द्रियलाई वशमा राख्न नसकेको हो । यदि हामी साँच्चै मोक्षको बाटो रोज्छौँ र भगवानको शरणमा छौँ भने हामीले हाम्रो इन्द्रियलाई पक्कै पनि नियन्त्रणमा राख्न सक्छौँ ।
इन्द्रियलाई विषयवासनाबाट हटाउनु नै दम हो । मनमा आउने कुबिचार रोक्ने काम शम हो । यस्तो बेलामा संसारका भौतिकताबाट आफूलाई अलग राख्नु नै शम हो । सुख दुःख हामी सबैलाई थाहा छ । जन्म, मृत्यु, डर, निर्भयता भन्ने कुरा सबैले बुझेका छौँ । सांसारिक वस्तु, व्यक्ति वा घटनामा देखेर मनमा उत्पन्न हुने भाव भव हो भने कुनै भाव उत्पन्न नहुनु अभाव हो ।
अरुको दुःखमा नसताउनु र अरुको प्रगतिशील जीवनचक्रलाई अवरोध नगर्नु नै अहिंसा हो । हामीले हिंसालाई रक्तपातसँग जोडेर हेर्छौं । हतियार प्रयोग गरेर एकले अर्कोमाथि जाइलाग्यो भने त्यो हिंसा हुन्छ भन्ने हाम्रो बुझाइ छ । अर्थात् शारीरिक चोटलाई हिंसासँग जोडेर हेर्ने गरेको पाइन्छ । क्रुर भएर, दानवीय रुप देखाएर यदि कसैले अरु कसैमाथि आक्रमण गर्छ र चोट पुर्याउँछ भने त्यो हिंसा हो भन्ने हाम्रो बुझाइ छ ।
भगवान् श्रीकृष्ण भन्नुहुन्छ– हिंसामा रक्तपात हुन जरूरी छैन । यदि तपाईंका कारण अरुको प्रगतिशील बाटो रोकियो भने त्यो पनि हिंसा हो । अरुलाई मन, वचन र कर्मले दिने दुःख नै हिंसा हो ।
राग र द्वेषबाट मुक्त हुनु समता हो । कुनै पनि चिजबाट सन्तुष्ट हुनु अथवा प्राप्त हुने चिजमा आनन्द मान्नु तुष्टि हो । यहाँ आवश्यकता भन्दा कम पाउँदा पनि जो सन्तुष्ट हुन्छ, त्यस्तोलाई तुष्टि भनिन्छ । नियममा बस्नु तपस्या हो । वर्षा, घाम आदीको परवाह नगरी आफ्नो जीवन चलाउनु नै तपस्या हो ।
आफ्नो आयको निश्चित अंश बाड्नु दान हो । दानका केही सर्तहरु हुन्छन् । हल्ला गरेर वा केही पाउनको लागि आय बाँड्नु दान हैन । आफ्नो कीर्ति र गुणको बयान अरुवाट हुनु यश हो भने अवगुणको वयान हुनु वा निन्दा हुनु अपयश हो । भगवानले यसरी यी सबै चिजहरु मबाट उत्पन्न हुन्छन् भनेर बताउनुभएको छ । भगवानले सँगै के पनि भन्नुहुन्छ भने– महर्षिहरु, मनुहरु, जे जति छन् यी सबै मबाट उत्पन्न भएका छन जोजसलाई मेरो योगमा विश्वास छ सबै कुरा यिनले बुझ्छन् ।
यो अध्यायको दोस्रो भागका चारवटा श्लोकमा भगवान् अब भगवानको तत्व, भक्तियोगको प्रभाव र त्यसका फलको बारेमा बताउनुहुन्छ । भगवान् भन्नुहुन्छ, बुद्धि भएका सबै मानिसहरु हृदयमा भक्ति लगाएर मेरो पूजा गर्छन्, मेरो चिन्तन गर्छन् र मैमा समर्पित हुन्छन् । तिनीहरु जसरी कर्म गरिरहेका हुन्छन्, यसो गर्दा उनीहरुले मलाई प्राप्त गर्छन । मेरो भक्तिमा कोही लाग्छ भने भक्तिको प्रभाव लागिसकेपछि मैले उनीहरुलाई दिव्य बनाइदिन्छु । उनीहरुलाई म मेरै लोकमा लान्छु र उनीहरुको बीचमा कुनै किसिमको अन्धकार छ भने पनि त्यो अन्धकारलाई मैले नाश पारिदिन्छु भनेर भगवान भन्नुहुन्छ । यसरी फेरि एकपटक भगवान् ज्ञानको कुरा गर्दै भक्तियोगमा फर्कनुहुन्छ ।
यस अध्यायको तेस्रो भागमा अर्थात् बाह्रौं श्लोकदेखि अठारौं श्लोकसम्मको सात श्लोकमा अर्जुन बोल्छन् । अब अर्जुनले श्रीकृष्णलाई परमब्रह्मको रुपमा चिने र बुझे । रुप चिने पनि हिंड्दा डुल्दा कसरी भक्ति गर्ने भन्ने दुविधा उनीमा अझै बाँकी छ । तसर्थ उनी भन्छन्, सबैले यही भनिरहेका छन् कि हजुर परमेश्वर हुनुहुन्छ । हजुरले पनि मलाई यही भनिरहनुभएको छ । मैले बुझिरहेको छु, अब यति भन्दाभन्दै पनि म अज्ञानीलाई हजुरका विभूतिहरुको बारेमा वर्णन गरिदिनुहोस्, मैले कसरी चिन्तन गर्नु, हजुरलाई म कसरी चिनौँ ? कुन कुन रुपमा चिनौँ ? यहाँ अर्जुनले भगवानलाई बुझेको कुरा ज्ञान हो भने अब उनी विज्ञानमा जान चाहन्छन् र भगवानलाई महसुस गर्न चाहान्छन् । यहाँ अरु भनेर अर्जुनले देवर्षि नारद, ऋषि असित, ऋषि देवल र महर्षि व्यासको नाम लिन्छन् । किनकी यी सबैले महाभारताको भीष्म र वन पर्वका विभिन्न भागमा भगवान् श्रीकृष्णलाई परमेश्वर भनेका छन्, परमेश्वरको रुपमा चिनेका छन् र त्यही रुपमा बुझेका छन् । अर्जुन त्यही कुरालाई यहाँ दोहोर्याउँछन् ।
अठारौं श्लोकमा अर्जुन यतिसम्म भन्छन्– हे प्रभु ! हजुरको स्वर यति मीठो छ कि मलाई सुनौँ सुनौँ लागिरहेको छ । यसले बताउँछ कि भगवान् किन बोलिरहनुभएको छ । जति स्रोता अनि त्यो पनि ज्ञानी र भक्तले सुन्न चाहन्छ उति वक्ताले बोल्छ । यहाँ त अर्जुनले खुलेरै भने– हजुरको शब्दरुपी अमृतको स्वाद जति सुन्यो उति मीठो भएकाले हजुरका बारेमा सुनेर म कहिल्यै अघाउँदिन । प्रभु त्यही भएर मलाई बताइदिनुस् कि हजुरलाई कुनकुन रुप र कुन कुन विभूतिका रुपमा मैले चिन्नु ? सबैले भन्छन्, तैपनि मलाई बताइदिनुस् ।
अर्जुनले यी प्रश्नहरुको जवाफमा भगवानले अब यस अध्यायको चौँथो भाग अर्थात् उन्नाइसौं श्लोकदेखि बयालीसौं श्लोकम्ममा धाराप्रवाह रुपमा विभिन्न विभूतिहरुको माध्यमद्वारा आफूलाई चिनाउनुहुन्छ । त्यसमध्येका यी बीस श्लोकका माध्यमबाट आफ्ना बयासी विभूतिको वर्णन गर्नुहुन्छ ।
आफ्ना विभूति चिनाउने क्रममा भगवान् सबैभन्दा पहिला भन्नुहुन्छ– हे अर्जुन ! कसरी वर्णन गरुँ म यी कुरा, जसको अन्त्य नै छैन । जुन चिजको आदि, मध्य र अन्त्य नै छैन ती कुरा मैले तिमीलाई बताउन अत्यन्तै गाह्रो छ । म सबै चिजको आदि, मध्य र अन्त्य हूँ भनेर भगवान्ले आफ्नो बारेमा बताउनुहुन्छ । उहाँले म को हूँ र म कहाँ कहाँ छु भन्ने कुरा बताउँदै जानुहुन्छ । यहाँ उल्लेख भएका सबै भगवानका विभूति हुन्, अवतार हैनन् । तर ती सबैमा भगवानको अंश भने हुन्छ ।
भगवानका वयासी विभूतिहरुको वर्णन अर्कोभागमा .....
(लामो समय बैंकिंग क्षेत्रमा विताएका राजु नेपाल (@rajunepal) सोखिन लेखक हुन् । उनका असंख्य लेख र श्रीमद्भगवद्गीताको व्याख्या सहित विभिन्न बिधामा चारवटा पुस्तक बजारमा छन् । अत्यन्त कठिन विषय सरल ढंगले प्रस्तुत गर्न सक्ने उनको अध्यात्मको गहिरो स्वअध्ययन छ । त्यसैको उपज यो श्रीमद्भगवद्गीताको सरल व्याख्या हो ।)
